Şaîro namdar Seferîs vano “Vîr, ti destê xo pane kotî ra pane dej danî.” Çi manaya ferdkî de çi sey netewe de herhal tu vîr (hiş) qasê yê kurdan, pirrê çîyanê ke dejî bido wayîrê/a ey nîyo. La herçiqas vîrardişê înan dej bido zî tayê dejî ke ganî nêrê xo vîrî ra kerdene zî estê. Çunke seba ke merdim/e vera zulm û zextan bivejîyo, ci rê îrade lazim o. Çîyo ke îrade keno pêt, hêzê xoverdayîşî zêdneno, tarîx û dejanê xo ra hayîdar bîyayîş û înan xo vîrî ra nêkerdene yo. Seke ma zanê sey fotoğraf, edebîyat, sînema ûsn. cîya-cîya warê hunerî estê ke ê benê wasitayê xovîrranêkerdişî. Yew mîsyonê înano muhîm zî vîrardişê dejanê komelkîyan o. Bêguman bêjê sînema yo ke na çarçewa de vejîyeno vernî fîlmo belgekî yo. Yew sînemakaro kurd; Çayan Demîrelo ke fîlmanê ey yê belgekîyan ra çîyê ke mi cor ra îfade kerdî ênê vînayene, babeta nê nuşteyê min yê na hûmar a. Bêrê, ma ey û sînemakarîya ey pîya nas bikîme.
Çayan Demîrel kam o?
Çayan Demirel serra 1977î de Îstanbul de maya xo ra beno. La esas o bi xo yew dêrsimij o. Keyeyê ey dewa Civrake ya Qisle ra yo. Şarê na dewe mensubê eşîra Xormekan ê. Seke ma zanê ruhê ey şa bo Dr. Şivan (Sait Kırmızıtoprak ) zî na dewe ra yo ke xora Çayan bi xo zî merdimê ey êno. Jenosîdê Dêrsimî yê 38î de merdimê (eqrabayê) înan zî kişîyayê. Seke tim vajîyeno eseranê hunermendan ra cuya înan ya rastkêne ra rêçî ênê vînayene, 38 û Dr. Şivan seba Çayanî nimûneyê winasî yê.
“Ez senî eşkena cuya xo bimana bikera?”
O, serra 1998î de beşêkê lîsansê verênî qedêneno. Dima Fakulteya Ekonomî ra mezun beno. La hema ê wextan weş zano ke o do nê karî nêkero. Yanî nêwazeno ke pîyase de bixebitîyo la hetêk ra nêzano ke o do çi bikero zî? Dekorasyonî ra hetanî cîya-cîya waran de karanê rojaneyan keno. Derheqê ê demê xo de wina vano Çayan: “…Mi kî xo rê bi no qayde debara xo ya ferdkî kerdêne. To dî merdim zereyê xo de xo bi xo perseno û vano “Ez eşkena çi bikera?” Mi zî no pers kerdêne û vatêne: Ez senî eşkena cuya xo bimana bikera?” No semed ra tim îstîqamet cigêrayîşê mi estbî.”
Sînemakarîya Çayanî dest pêkena…
Reya verêne o û di embazê ey pîya bi nameyê Yilmaz Onerî ke o yew fîlozofo namdar yo tirkîyayij o, ser o fîlmekê belgekî amade kenê. No fîlm nimûneyêka xebata tarîxî ya vatişkî ya û Çayan bi no qayde serra 2000î de game erzeno dinyaya sînema.
Badê nê fîlmî hişê ey de fîkrê “ez zî eşkena nê karî bîkera” peyda beno. Dima ra dest bi xebata 38î keno. O, wina bawer keno: Merdim çiqas ke xo nas bikero, çiqas ke wayîrê xo bivejîyo hende eşkeno bibo merdim. Ancax bî no qayde eşkeno hîna rast mudaxeleyê heyatî bîkero.
“Seke mi va yê mi yew cigêrayîş bî, çunke ez yew merdimê a cografya bîya… Mi xo bi xo va: ez sey merdimêkê a cografya ganî derheqê xo de, derheqtarîxê xo de karan bikera. 38 na mana de dingo yewin bî ke ez xo reyde ameya têhet,dddçarçewaya fîlmê belgekîyî de….”
Sînemaya Belgekî Ser o û Ewnîyayîşê Ey
Verê ke ez derbazê rayîrwanîya Çayanî ya sînemaya belgekîye biba baş beno ke no derheq de çend agahîyanê umûmîyan vaja. Ronayoxanê Wendegehê Belgeyî ra John Grîersonî 1926 de rojnameyêk de yew nuşteyê rexneyî yê derheqê fîlmê Moana ya Robert Flahertyî de nuşto. Grîerson nê nuşteyê xo de çekuya documentary (bi îngilîzkî belge) xebitnayo ke eslê xo de na çekuye kokê termê sînemaya belgekîye (dokumantere) hesibîyena. Çîyo hîna muhîm sînema verê na çekuye xebitnayîşê ey bîle bi mefhûme raştîye (realite) şirove bîyêne. Bi yewna vatişî sînema gelek ewnîyayîşan ra gorê, warêko “rastîye” ser ra şirove bîya, ser o munaqeşeyî ameyê kerdene bîya.
Goreyo ke rejîsor-produktoro îngiliz Paul Rotha neqil keno pênasê (terîfê) filmê belgekî yo ke kombîyayîşê yewinê yê Yewîya Belgekîye (Dokumanterî) ya Dinya ke 1948 de Çekoslovakya de bîyo de no îfade ca gêno: “şirovekerdişê vîzyonêkê rastîye.” Ancîna derheqê sînemaya belgekîye de yew pênaso zelal o ke ser o ameyo pêkerdiş çin bo zî bi goreyê R. M. Barsamî “yew sînemaya ke çîyo ke xeyalî nîyo (non-fiction) ser o îştîgal kena ya.
Ma nika derbazê fikrê Çayanî bibê. Çîyê ke no derheq de ey vatê zanayîşanê corênan ra senkronîze yê. Wina vano: “Ez nameyê xo ser o vaja; sinemaya belgekîye çi ya? Mi naye ser o yew terîfo ortax nêdî. Çend kesê ke sînemaya belgekî virazenê estê, hende kesî eşkenê goreyê xo terîfê sinemaya belgekîye bikerê…”
Ancîna çîyo ke mi îfadeyanê ey ra fehm kerdo no yo: Çayan Demîrel, prosesê pratîkî mîyan de sînemakarîya belgekîye museno. Baş o, ma senî ewnîyeno ci ra yan zî dinyaya ey de fonksîyonê sînemaya belgekîye çi yo? Naye ser o reyna muracatê îfadeyanê ey bikîme: “… Sînemaya belgekîye seba mi yew wasita ya. Beno ke ez bi nê vatişê xo bêhurmetî bi sînemaya belgekîye bikera la seba mi a yew war o ke ez eşkena xo tede îfade bikera…. Sînemaya belgekîye mi mîyanê na cuye de sey subje ca kena. Îmkan dana mi ke ez xo sey subje bivîna. Çunke ez vana qey ez eşkena mudaxele bikera…
Seba mi yew warê mudaxeleyî yo. Naye ra warê mudaxeleyî ya, yanî yew krîterê sînemaya belgekîye ke wina êna kerdene çin o. Yanî her çîyo ke şima wazenê ey senî vajê, çîyo ke şekil û çarçewa bido ey çim û wijdanê şima yê, aqilê şima yo.. Îşte no cayo ke şima mudaxaleyê heyatî kenê yo… Şima eşkenê çîyê ke şima wazenê înan vajê arê bidê û bierşawê her ca û her ca de bidê temaşe kerdene…. Ez nameyê xo ser o sînemaya belgekîye çîyo ke mana îlaweyê cuya mi keno û subje bîyayîşê mi peyda keno vînena…”
Bi kilmîye 38, 5 No’lu Cezaevi: 1980–84, Dr. Şivan û Bakur
Mi temaşeyê nê her çar fîlmê belgekî yê Çayanî zî kerdê. Qetlîamê Dêrsimî yê 1938î ser o bi seyan cigêrayîşî ameyî kerdene, nuşte û kitabî nusîyay. Goreyo ke mi zanitêne û mi no zanayîşê xo prosesê amadekarîya nê nuşteyî de zî teyît kerd, 38 (2006) warê sînema de esero yewin o ke babeta ey Jenosîdê Dêrsimî yê 1938î yo.
5’Nolu Cezaevi [Hepisxaneyo 5 numreyin 2009] ver a tarîxî de yew berpirsîyarîya muhîm a ke ganî hîna zêde erey nêkewtene bîye, na zî hetê Çayanî ra ameya ca ardene. Gama ke mi temaşeyê nê fîlmî kerd, seke ez bi xo bîya şahidê zulman û ge-ge mi bi zorî tehemulê ê wehşetî kerd. Ma zanê rejîmo xedaro ke demê cuntaya 1980î de uca tetbîq bîyo, îşkenceyê ke hepsîyanê welatperweran û şorişgêran rê ameyê kerdene do heta bi heta do xo vîr ra nêbê. Hepisxaneyê Dîyarbekirî ra ke qal abîyêne belkî tewr verî warê tîyatroyî de kayê Ziwanê Koyî yê Harold Pinterî ke zaf welatanê dinya de amebî sexnekerdiş ameyêne vîrê ma. Nê serranê peyênan de esero bîno ke qalê ey zî beno no fîlmê Çayanî yo. Hetê bînî ra eke ez şaş nêzana sînema de fîlmê ke babeta înan bi pêroyî yan zî rasterast Hepisxaneyê Dîyarbekirî yê dewrê cuntaya 80yî yo yan çin ê yan zî zaf tay ê. Aye ra bê ke ez bi nîyetê goynayene (wesifnayene) vaja Çayan Demirelî karêko zaf îstîsnayî û baş kerdo.
Dr. Şivan (2013) [Sait Kırmızıtoprak], seba kurdan yew portreyo tarîxî yo ke aqûbetê ey ra bigîrê hetanî cayê mezela ey derheqê ey de hema zaf rastîyî binê perdeya tarîye de yê. Bi mi ehemîyetê nê fîmî hîrê hetan ra pîl o; o yewin neslanê ewroyinan û ameyeyan rê yew kurdperwero abîdewî dîyeno şinasnayîş. Yo dîyin: Dime kişîyayîşê ey ranêverdîyeno, cayê mezela ey êno pers kerdene ke no seba pêro kurdperweran berpirsîyarîya welatperwerî ra dotêr mesulîyetê wijdanî yo. Û o hîrêyin fîlmo winasî îcabê xatiraya ey rê hurmet û sedaqat musnayîş bî ke no zî ameyo ca.
Bakur zî yew pêşnîyaza rojnameger Ertugrul Mavîogluyî ser o vejîyo orte. Seke yeno zanayîş serra 2013î de Tirkîya de prosesê aşitî û çareserî dewam kerdêne. Mavîogluyî zî viraştişê fîlmêko winasî teklîfê Demîrelî kerdo û ey ra vato ke “bê ma qeydê nê demî bigîrîme.” Nê fîlmê belgekîyî de kampanê PKK yê zereyê sînoranê Tirkîya ra peyser ancîyayîşê mîlîtananê PKK neqlê perdeya sipîye bîyo. Fîlm, Tirkîya de ame qedexe kerdene û hetê Mehkemeya Cezaya Girane ya Elihî (Batmanî ) ya 2. ra 4 serrî 6 aşmî cezaya hepisî dîyaye rejîsoran Demîrel û Mavîogluyî.
Derheqê sînemaya kurdan de erjnayîşê ey
“… Ez nêeşkena vaja ez fîlmanê kurdan ancena. Naye de krîtero tewr muhîm ziwanê înan o.. Yanî ganî ziwanê fîlman kurdkî bibo. Eke no nêbo ma eşkenê naye vajê; ma derheqê kurdan de, fîlmê ke kurdan ra eleqedar ê ancenê..
Çîyo ke ma ey ra vanê Sînemaya kurdan ganî bi kurdkî biancîyo… Ez bî xo kîrmanckî dima ra musaya. Ez eşkena nê ziwanî fîlmêkê hunerî de bîxebîtna? Ney, nêeşkena. Yanî ez nêeşkena zîwanî baş bîxebitna…. Xulasa ez bi xo kurd a. Fîkrê mi no yo: Ez derheqê xo [kurdan] de fîlman virazena la nêeşkena vaja ke ez Sînemaya kurdan virazena. No seba Yilmaz Guneyî zî wina yo. Nasnameyê sînemaya ey Sînemaya kurdan a, la ey sînemaya kurdan viraşta? No pers, sey persêko muteber orte de yo. Axir xebitnayîşê ziwanî na mesela de muhîm o.”
“Qeder o kam çi zano çi tede ‘r o”
Sernuşteyo corên şarê xeta Dêrsim û Gimgimî mîyan de îdyomêkê tradîsyonel o û ma vanê qey hewce nêkeno ke ma manaya ey ser o çîyê vajîme. Kirmancê ke serranê peyênan yê Çayan Demîrelî ra hayîdar ê, do seba ey şuxulnîyayîşê nê vateyî ecêb nêvînê. Senî ke nê vateyî ra zî nîşan dîyeno, ma merdimî nêzanenê ke vernîya ma de çi esto çi çin o. Kam zano cuye do rindîyan de çi xirabîyan zî bîyaro sereyê ma? Seba her kesî/e îhtîmal esto ke yew roje rojêka alaladeye nêbo. 15ê Adara 2015î seba Çayanî a roje bena. A roje qelbê ey xaftela vindeno û o gineno erd ro. Bi yew ambulansa ke tesadufî nêzdîyî ra vîyarena neqlê nêweşxaneyî beno. Çend aşmî koma de mendene ra pey êno ro xo. La heyf ke o Çayan, Çayano verên nêbeno. Seba ke 15 deqa oksijen nêşîyo mezgî, çimê ey nêvînenê, bi hawayo giran astengdar maneno. O bi xo bê ke kes ci rê ardim bikero nêeşkeno cuya xo biramo. Bêguman hetkara ey ya eslîye xanima ey Ayşe Çetînbaş Demîrel a. Tedawîyê ey ewro zî dewam keno.
Heqê Çayanî estbeno ke bi statuyê malulîye teqawut bibo. Çunke o wayîrê raporê astengdarî yo ke nîşan dano ke o bi nîsbetê %99 de astengdar o yo, nêeşkeno kar bikero. La dewlete muracatê teqawutbîyayîşê ey de nê raporî nîyana çiman ver û vera ey qeraranê menfîyan dana. Qerarê mehkemeya yê peyênî ke bi ey êno pawitêne ke demêkê nêzdî de na nêheqîye biqedîyo û Çayan Demîrel bibo teqawut. Bêguman netîceya mucadeleyê keyeyê ey de.
Fîlmê ey qeranfîlê ke ….
Helbet ke cayo hende sînorkerde de merdim nêeşkeno dergûdila ey û fîlmanê ey ser o binuso. Û bêguman erjan o ke derheqê ey û sînemakarîya ey de meqale û kitabî binusîyê hetta fîlmê belgekîyî bêrê antene. Xatirê ked û xebata ey zanayîşî nîşan dayene esas xayeyê mi bî. Ancîna mi waşt ke Çayan Demîrelî bîyara vîrê şima wendoxanê Temaşeyî û nameyê xo ser o zî ey rê sipas bikera. Çayanî cayêk de wina vato “Eke ma bi nê fîlmanê xo eşkayê mezelanê şehîdanê welatî ser o yew qeranfîle ronê xwezî (werre) bi ma” Ez zî vana xwezî/werre bi to Çayan Demîrel.
“Baş o, Çayanî seba ma se kerd?”
Cayêk ra wina nusîyaye bî; eke her kesî hêzê neqilkerdişê çekuyan rê bawer bikerdêne îcab nêmendêne ke ma fotograf û fîlman biancê û xora dima biverdê. No îfadeyo balkêşo ke berzîya vatişî, berzîya edebîyatî nîşan dano ra pey, ez bi vateyanê yew edîbe/nuştoxe biqednê. Seba Çayan Demîrelî 06.11.2016 de, Îstanbul de şewa paştgirîye organîze bîya. Qiseykerdişê destpêkî Sema Kaygusuz a ke eslê xo de a zî sey Çayanî yew dêrsimij a kerdo. Cumleyê ke şima do cêr ra biwanê, mi nê qiseykerdişê aye ra tercume kerdî.
“…
Baş o, Çayanî seba ma se kerd?
Verê verkan ey çîyo ke xo mecbur hîs kerdêne kerd. Çîyê ke azanê (neslanê) verênan eştbî zereyê xo vet teber. Viyarte da qiseykerdiş. Qilçixê înanê fermî cêra kerdî û hedîseyê ke tarîx de bîyê, newe ra rêz kerdî. Ey, ma persêkê bêexlaqî ra; persê Qey?î ra xelisnay. Gama ke yew grûba leşkeran biramo şarê sîvîlî ser, uca faşîzm beno şênber (somut.) La hîna xirabêr no yo: Eke bero perskerdene ke ‘Gelo yew grûba leşkeran qey (çirê) ramena şarî ser?’ no êno a mana ke faşîzm ê erdan de rewna binge girewto. Çunke yew persêko bêexlaq o no. Merdimo/a ke şîdetî rê semed (sebeb) gêrêno/a, hetê ruhî ra neçar o/a. Çayan Demîrelî fîlmanê xo de ca nêda persê winasî yê sefîlî. Cewab zî nêda. Eksê ci, ey temaşekerdoxî pozîsyonê înanê passîfî ra vetî û dawetê şahidîye kerdî. Bi goreyê mi tebatê polîtîkî yê fîlmanê ey tam zî tîya ra, berpirsîyarîya ke o erzeno milê temaşekerdoxan ser ra êno.
Yewna çî zî no yo: Rastîye, nêeşkena sey rastîye bi sereyê xo biciwîyo/bimano. Hewceyîya aye bi yew ziwanî esta. Kesê ke pêro mekanîzmayanê înkarkerdişî puç kenê û benê xeliqnayoxê nê ziwanî, merdimê sey Çayanî yê.