Fîlm û edebîyat bi şeklêko hunerî îfadekerdişê aqlê însanî yê. Însan seba ke roşindarîya xwu hîra bikero cehd kerdo ke rayirê (sey sînema û edebîyatî) neqilkerdişê tecrubeyanê xwu peyda bikero. Ewilî kesî bala xwu nêda têkilîya mabeynê viraştişê fîlman û edebîyatî ser la têkilîya mabeynê fîlman û edebîyatî qasê tarîxê însanî rewîn a. Seserra 19. de têkilî û tesîrkarîya mabeynê fîlman û edebîyatî hêdîhêdî dest pê kerd ke şeklê xwu yê îdealî bigêro. Destpêk de fîlm hîna zaf yew warê fotograf û resimî dir eleqedar bi. Edebîyat zî tam eksê ci, yew waro winasî bi ke dîtbarîya fotograf û resimê ke tefekurî mayende kenê mehdûd kerdêne.
Edebîyat tewrinanê sey hîkaye, roman, drama û şiîr ra yeno meydan herfê enê metnan cayê fotograf û resiman gênê. Edebîyat kamcîn şekil de beno wa bibo (şiîrkî, dramatîk yan zî pêarde) yew hawayê neqilkerdişê nuştekî yo. Her wext tecrubeyanê însanî neqil keno û wasitayanê vatişî bikar ano. Ena rey fîlmî, zafane neqilkerdişê xwu bi metodanê venginan yê sey qiseykerdişî kenê. Viraştişê fîlman de hîna zaf veng hakim o.
Têkilîya Nuştekî û Vatişkî çimeyê zaf muhîm ê ke însanî seraserê heyatê xwu de sayeyê înan de zanayişê xwu aver benê. Însan wexto ke her di hetanê têkilî (nuştekî û vatişkî) bikar biyaro, ancax o wext eşkeno çiyêko mikemel biyaro meydan. Ma vajin ke, yew malim neqilkerdişê xwu de eger têkilîya vatişkî îhmal bikero û tenya bala xwu bido têkilîya nuştekî ser, nêeşkeno îdîa bikero ke karêko baş ardo meydan. Coka eger yew malim wazeno warê perwerdeyî de çiyêko erjaye biyaro meydan gereka hem bikarardişê çekuyan de hem bikarardişê vengan de mahir bo.
Fîlm û edebîyat di çiyê ciya yê ke berzkerdişê hêzê xeyalkerdişî ferasetê însanî xwu rê kenê amanc. Her di zî semedê averberdişê medenîyetê însanî têdesta şixulîyenê û yewbînî temam kenê. Sey veng herfan têkilîya însanan de cayê yewbînan nêgêrê zî fîlm û edebîyat îlham danê yewbînan û yewbînî dewlemend kenê. Sewbîna zî, zêhnê însanî bi îmajan û kelîmeyan candar kenê.
Gelêk cîyatîyê fîlm û edebîyatî estê. Ferqo tewr bingeyîn yê mabeynê fîlm û edebîyatî eno yo ke, her di zî îmajê dîtbarkî yê ke rasterast tesîr ro famkerdişê ma kenê. Eno semed ra, nîsbet bi wendişê metnêk temaşekerdişê fîlmêk rasterast tecrubeyêkê hîskerdişî yo. Sewbîna zî, ziwanê vatişkî de rengê vengan, hîsan, hereketan û ziwanan esto. Heto bîn ra, yew fîlm caran destûr nêdano ke temaşekar hêzê xwu yê xeyalkerdişî bikar biyaro. Bitaybetî fîlmanê Hollywoodî de derheqê enê de termê ‘Cut to the Chase’ yeno bikarardiş.
Edebîyat de, nuştox seba ke karakterî bido şinasnayiş ziwanî bikar ano, la fîlman de resmê ke hereket kenê karakterî bi kerdenan nîşan danê. Edebîyat (roman yan zî hîkaye) de seba ke wendox karekterî û kerdenanê ci fam bikero hêzê xeyalkerdişî û westatîya nuştoxî benê sebeb ke îmajê û vatişkî yê raştî bêrê xeliqnayiş. Fîlman de, taybetîyê teberî yê sey taybetîyê fîzîkî ke fambiyayişê karakterî destek kenê, hetê hawayê famkerdişê temaşekaran yê karakterî ra exlebê xwu benê sedem ke derhênerê fîlmî dir eynî xêze de bimanê. Edebîyat de, seba ke wendox karakterî hişê xwu der candar bikero, nuştox bi kelîmeyan resim virazeno. Ena rey fîlm de, ma zehmetê ke kelîmeyî tadîyê bibê resim ra xelisîyenê.
Tewiranê edebî ver adaptasyonê fîlman yew karo ke enê peynîyan de beno nîyo, zaf rewîn o. Viraştoxo namdar yê fîlman û adaptoro westa yê fîlman George Melies warê adaptekerdişê fîlman de gelêk tecrube ard meydan, Cinderella û King John adapteyê sînema kerdî. Cinderella hîkayeya tersnak yê birayanê ci ra, King John zî xebata William Shakespeareî ra îlham girewt. Fîlmê dedektîfkî yo tewr verîn Şaşbiyayişê Sherlock Holmesî ke 1900 de kewt piyase, karaktero dedektîf Sherlock Holmesê romananê Conan Doyle ra îlham girewtbi. Fîlmê Rêwîtîya ver bi Aşme ke 1902 de ame neşirkerdiş romananê sayinsfîkşin (bilimkurgu) yê Jules Vames & H.G. Wellsî ver ra amebi viraştiş. Fîlmê tewr verîn yên Holywoodî Sequae Man (1914) kayê bi eynî nameyî yê Edwing Miltong Royleî ver ra amebi û viraştiş. Kitabê Charles Dickensî A Christmas Carol zaf reyî adapteyê sînema bi. Romanê Emily Bronteî Wuthering Heights 1939 de hetê Samuel Goldwynî ra adapteyî fîlmî bi. Romanê William Goldingî Lord of the Flies (1954) ke xelata Nobelî girewte, serra 1963 de fîlmê ci ancîya.
Virginia Woolf gore adaptorê fîlman eger wazenê fîlman rindêr bikerê, mecbûr ê ke ziwanê xwu îcad bikerê. Semedê sînema adaptasyonê kitaban karêko newe nîyo, Shakespeare ra heta Ruskin Bondî zaf eşkera yo ke adaptasyonî eseranê edebî ra îlham girewto û adapte biyê. Gereka ma enê zî vajin ke adaptekerdişê fîlman wayirê potansîyelê hîrakerdişê hêzê xeyalkerdişê însanî yo. Adaptekerdişê fîlmêk gereka qasê nuştişê roman yan hîkayeyêk karêko afirîner û xwuser bo. Rexnegîrê edebîyatê adaptasyonî
George Bluestoneî gore, yew viraştoxê fîlmê adapteyî qasê yew hunermedê xwuserî muhîm o. Û sewbîna zî semedê yew nuştoxî tercumanêk nîyo, tena sereyê xwu yew nuştoxo newe yo.
Wergêr: Roşan Lezgîn
ÇIMEYÎ
Harris Ross. Film as literature, literature as Film: An Introduction to and Bibliography of Film’s Relationship to Literature. (New York: Greenwood, 1987) SML Reference Z5784 M9 R66 1987.
Tom Costello. International Guide to Literature on Film. (London: BowkerSaur, 1994)SML Reference, PN1997.85 I57 1994.
Jeffrey Egan Welch. Literature and Film: An Annotated Bibliography, 1909-1977. (New York: Garland, 1981) SML Reference, Z5784 M9 W37
William Kittredge and Steven Krauzer. (Eds.) Stories into Film. (New York: Harper and Row, 1979)Bass Stacks, PN6014 S87.
Jill Rubinson Fenton. Women Writers, From Page to Screen. (New York: Garland Pub., 1990)Bass Stacks, PN1997.85 W66 1990.
Larry Langman. Writers on the American Screen: A Guide to Film Adaptations of American and Foreign Literary Works. (New York: Garland, 1986).