Bi mi sînema yew huner o ke seranserê cuye; her çîyo ke derheqê cuye û merdimîye de yê û rîyê dinya de qewimîyeno, înan bi wasitayê perdeya sipîye ano verê çimê merdiman. Sey zafê waranê hunerî sînema de zî prosesê averşîyayîşî gelek derg o, qonax û cereyanê cîya-cîyayî û rejîsorê serekeyî yê her yewê înan estê. La tayê rejîsorî estê ke nameyê înan bi yewna hewa yeno vîrê merdiman. Na hûmara de ez wazena rejîseorêkê nîyanênî ser o vindera. Bêguman zafê şima nê rejîsorî ke o bi fîlmanê xo yê ke babeta înan cîngane yê nas kenê. Belê, no rejîsor Tony Gatlîf o. Tony Gatlîfo ke o bi xo zî yew cîngane yo.
Bi kilmîye kam ê nê cinganêyî?
Baş beno ke merdim bi kilmîye qalê cînganeyan bikero. Gelo kam ê nê cinganeyî, çi kes ê? “Cîngane” îngilîzkî de sey “gypsy” yan zî “gipsy” ênê xebitnayene. Ferhengê Oxfordî de cînganeyî sey Kesê ke bi hewayo tradîsyonel ciwîyenê û seyahet kenê, pênasî benê. Ancîna eynî ferheng de îzah beno ke cînganeyî hîndkî yan zî yew ziwano ke kokê ey reseno Asyaya Başûrî xebitnenê. Yewna manaya çekuya cîngane zî sey “kesê ke koçer ê û ruhê înan azad o” îfade bena. Pênaskerdişê mefhûmê cîngane de bîle bale ancîyena koçber bîyayîşê înan ser. Eke merdim bi kontekstê tarîxî ra biewnîyo înan ra vîneno ke cînganeyî koç kerdê şîyê gelek cayan, şîyê kotî uca maruzê êbînîkerdişî bîyê û hema zî benê. Cînganeyê ke, êbînanê kulturîyan yê tewr kehenan yê mîyanê sînoranê Ewropa ra yew ê, înan rê sey yew milet ney sey yew koma merdiman êno qayîtkerdene. Cînganeyî, seserra 19. de zî sey “Zencîyê Ewropa” ameyê dîyene. Cînganeyî ke goreyê texmînan kokê înan reseno Hindîstan, mabênê serranê 242 û 642yî yê Verê Îsayî de ver bi herêmanê vakurê Hindîstanî koç kerdê, peycû zî şîye Îran. Goreyê tayînan Cinganeyî, neslê asinkaran yan zî cengaweranê muzîsyenan yê ke ê sey Dom name benê ra ênê. Mabênê serranê (V. Î.) 642 û 900î de macîrê hindîjî bi zorî koç bi Rojhelatê Mîyanênî ameyê kerdene. Qismêkê înan, seba ke verê ke bêrê Împartorîya Bîzansî koç kerdê şîyê Armenîstan binê tesîrê ziwananê armenkî û yunankî de mendê. Cînganeyê ke vakurê Hindîstanî ra koç kerdê, sey Domî name bîye, badê koçkerdişî înan ra bi nameyanê “Rom” û “Lom”î qal bîyo. Derheqê înan de naye ra zaf-zaf zêdeyêr zanayîşî estê bêguman, la ez vana qey tîya hende bes o.
Sînemaya Aksanine û Tony Gatlîf
Yewna mefhûmo ke ma ganî behsê Gatlîfî ser o akerê Sînemaya Aksanin a. No mefhûm, hetê Hamîd Nacifyî ra ke o bi xo teorîsyenê medya yo namdar o, ra erzîyayo orte. Mefhûme Sînemaya Aksanine, çarçewaya tenge de, sînemakarê dîasporîk yan zî postkolonyal û wayîrê nasnameyanê etnîkî yê û Rojawan de ciwîyenê, seba namekerdişê fîlmanê înan yê ke ê 1960 ra nata antê, êno xebitnayene.
Kes eşkeno Sînemaya Aksanine bi goreyê muhtewa, binê hîrê grûban de tehlîl bikero. Nê grûbe ke ge-ge xo mîyan de yewbînîserotesîrkerdişê înan beno û tebdîlê yewbînan benê, bi goreyê pênasê Nacîfyî “Fîlmê Surgunî, Fîlmê Dîasporîkî û Fîlmê Etnîkî yê.”
Xeliqnayoxê Sînemaya Aksanine, kesê ke welatê xo ra bi zorî ameyê visnayîş, mecbur mendê ke welatê xo terk bikerê yan zî bi waştişê xo terk kerdê, ê kes ê. Înan mecburîyetê cayê xo terkerdiş û cayêkê neweyî de roniştişî hîs kerdo. Naye ra fîlmanê xo de tecrubeyanê xo, çîyê ke sereyê înan ra derbaz bîyê yan zî tecrube û serebutê ke manenê yê înan muhakeme kenê. Fîlmê aksaninî sey rêça engiştan tek û bêemsal ê. Înan ra rêçê ke aîdê nuştoxanê (auteuranê) înan ê, ênê vînayîş. Tena fîlmografîya ey ra gore ney, erjnayîşanê gelek derûdoranê sînema gore zî Tony Gatlîf nameyanê sembolan yê Sînemaya Aksanine ra yew o.
Mîchelo cezayîrij û Gatlîfo fransayij
Tony Gatlîfo ke nameyê ey yo rastikên Mîchel Dahmanî yo, 10 Êlule 1948 de Cezayîr de ame dinya. New lajanê yew keyeyê cingane yê cabîyayî ra yew o. Hema ke hîrês serreyî bîyo, dewa cînganeyan a ke tede ciwîyeno ra verê şîyo paytext El-Cezayîr, dima ra zî şîyo Fransa. Parîs de gama ke bi hewayo veradaya ciwîyayo, ameyo tepîştiş û erzîyayo islahxane. Tîya de wendiş û nuştiş musayo. Gatlîf hetanî heştês serrîya xo islahxane de mendo, badê Wendegehê Huneran de perwerdeyê hunerê sehneyan dîyo. Dest bi nuştişê senaryoyan kerdo. Badê ke çend fîlman de sey kaykerdox ca girewto, 1975 de bi fîmê xo “La Tete En Ruines” dest bi rejîsorîye kerda. O, bi nê fîlmê xo sey “rejîsoro ke ci ra hêvî beno” ameyo wesifnayene.
Bi fîlmê xo “Les Prînces” ke tede derûdoro ke ey weş nas kerdêne; cuya rojane ya cînganeyan ameyêne vatene, Gatlîf, 1984 de Xelata Pîle ya Festîvala Fîlman ya Taormîna qezenc kerde. Fîlmê ey Latcho Drom û Exils ke pê ey Xelata Rejîsoro Tewr Baş ya Festîvala Fîlman ya Cannesî [Kanî] girewtbîye, sey fîlmê ey yê tewr muhîmî nîşan dîyenê. Seba Tony Gatlîfî muzîk zaf muhîm o. Elementanê tewr muhîman yê fîlmanê ey ra yew zî muzîk o. Muzîkê fîlmanê xo Latcho Drom, Gadjo Dilo, Vengo, Swingî ey bi xo beste kerdê.
Mondo, Gulnîşan û huznê raywanîyan
Mi bi xo xususen êyê ke ey nê çend serranê peyênan de antê, heme fîlmê Gatlîf temaşe nêkerdî la qaso ke bieşka ser o nuşteyê winasîyî binusa sînemaya ey ra hayîdar a helbet. Eke ez bi kilmîye vaja erjan o ke derheqê Gatlîf û fîlmanê ey de krîtîkê dergî bînusîyê, feqet yew mudetê kilm û cayêkê sînorkerdeyî de mi ra destê mi ra hende ame. Labelê ez bê ke behsê yew fîlmê ey o ke nameyê xo Mondo yo, bikera zî nêwazena nê nuşteyî rê nuqte rona. (Mondo bi îtalyankî êno manaya dinya) Goreyê mi ra Mondo fîlmografîya Gatlîfî mîyan de cayêko xas gêno. Temaya peyplanê ey nêzdîyê heme fîlmanê Gatlîfî ra zaf dûrî nêbo zî, Mondo hetê senaryo, tema, weçînitişê serkarakterî û munitişî ra fîlmanê êyê bînan ra cîya yo. Eke ez sey nimûneyêke vaja Gatlîfo ke babeta ey tim cîngane yê, nê fîlmê xo de kameraya xo açarnaya ê bînanê Rojhelatî ser… Xora kesê ke meraq bikerê do îhtîmal o ke temaşeyê Mondoyî bikerê, aye ra ez do hîna derg nêkera. Mi emr û heyatê xo de zaf tay fîlmî temaşe kerdê ke înan de ruhê cuye hende bi hawayo narîn neqlê perdeya sipîye bîyo. Hîsgerîya ke eslê xo de ruhê tebîetî yan zî ruhê cuye teşkîl keno, rindekîya aye û mabênê cuya modernî de pêlixnîyayîşê aye hende serkewte ameyo îfadekerdiş ke hende vajê. Ke eynî wext de fîlm de bi temsîlîyetê Fransa pêro komelê rojawanî benê hedefê tîranê rexneyî. Çunke rojawano ke modernîte, îstîqrar û ekonomî ra bigîrê hetanî gelek waran sey sembolê averşîyayîşan êno musnayîş, heyatê rojaneyî yê komelanê ey de mekanîkbîyayîşê têkilîyan, çilmisîyayîşê hîsgerîye û krîmînalîze kerdişê “ê bînan” ûsn. verê çiman de yê. Taybetmendîya Mondoyî no yo ke tede nê pêro bi hawayê hostayanê û helbet serkewte ameyê vatiş.
Sey T. Angelopolousî Gatlîfî zî kurdî xo vîr ra nêkerdê. Mondo de temaşekerdox raştê dramê kurdan zî yeno; fekê yew kurda sorane ra kilamêka kederine goşdarîyeno: Gulnîşan Gulnîşan/Esmer halê m’ perîşan…. Mi ke na kilame goşdarite xo nîya fikirîya: Dîyar o ke na dinya tayênan rê hertim bidej a, do caran zî bêdej nêba. O wext herinda a sextekare de “Wa biciwîyo way û birayîya dejan.” Neyse, ez hîna zaf vila nêkera û yew detayî ke ey bala mi ante îlawe bikera. Xanima kurd a ke fîlmê Mondoyî de kilama Gulnîşane vana, seke mi va yew soran a û nameyê aye zî Schahla Aalam a. Senî ke mi a dîye sîmaya aye mi rê şinasîye ameye. Seke şima zanê na nîsane de reya verêne temamê bernameyê pîrozkerdişê Newroza Parîsî yê 1984î ke hetê Enstîtuyê Kurdan yê Parîsî ra ameyo organîzekerdene medyaya sosyale ser ro ame vilakerdiş. (Malum tede Yilmaz Guneyê rehmetî zî qiseykerdişêko efsanewî kerdo ke ez vana qey no, qiseykerdişê peyên o ke ey şarî mîyan de qisey kerdo.) Mi rê winî ame ke xanima ke destpêkê nê programî de pêşkêşkarîye kerda, na xanime bi xo ya.
Xulasa mi pênasê sînema ra dest kerd ci, rêçanê cînganeyan ra hetanî dimê Gatlîfî şîya; Mondo ra derbazê pîrozkerdişê Newroza 84î yê Parîsî bîya. Şima yê ke nika vanê to mewzû vila kerd ha kerd tîke heqdar ê. O wext ez vatişê xo arê bidera. Senî ke yew şaîrê namdarî yê tirkan vato: Emrê ma koma cîyayîyan a, beno ke şîîrêka nêmcet a. Beno ke manaya na dinya zî semedê nêmeyê komelan yê serê aye koma surgunîyan û raywanîyan a beno ke koma kederan û şayîyanê nêmcetan a. A no Tony Gatlîf zî vatoxê yê para komelê xo cinganeyan o. Çîyo ke ez weş zana no yo: Melzemeyê Gatlîfanê ma kurdan zî tay nîyo û karê înan zî.
Gatlîf vano ke…
Çîyo ke weş bi şono hîs ê, rayîrkewtiş o, keşîf ê… Sînema seba mi, merdiman sewqê raywanîye kerdene yo, la raywanîya organîze nêbîyaye rê.
Ez fîlmanê rayîran virazena, çunke rayîrî welatê min ê.
Gama ke ez yew fîlmî ser o dest bi fikirîyayîşî kena, muzîkî ser o zî fikirîyena. Muzîk, muraya mîyanî ya fîlmî ya, ez gama ke senaryo nusena û mekananê antişî tespît kena, bi hewayo senkronîze muzîk zî tesewur kena.
… Ez caardişî rê bawer kena. Tu wendegeh nêeşkeno herinda wendegehê caardişî bigîro. Yew wendekaro ke wendegehê sînema de waneno, tim obsesyonanê sewbîna kesan museno. No wendekar wazeno ke yew şemitnayîşo (şeqitnayîşo) ke Wellesî kerdo yan zî yew mûniteyo ke Hîtchcockî kerdo bikero. La eynî wendekar gama ke xo ver a ê kesî de dî, çokê ey ginenê war maneno. Wendegeh de tarîxê sînema musenê la, nêeşkenê viraştena fîlman bimusê.
Set de ganî merdim bizano ke çi wazeno, ancîna do merdiman reyde senî bêro qiseykerdiş naye bizano. Şima nêeşkenê ver a yew dewjijî ke şima do hêgayê ey de fîlm biancê û mudirê bankaya ke şima ey ra kredî biancê reyde bi eynî uslûbî qisey bikerê. Merdiman reyde senî yeno qiseykerdiş, senî xîtabê înan beno, ganî şima nînan bizanê. Ancîna şima têkilîyanê xo yê kaykerdoxan, rejîsorî û produktorî reyde, ganî xo ra emîn, zelal û durist bibê.
Rejîsorîye eslê ci de yew meslek o. Godard tam yew rejîsor o. Bergman ra zî, Fellînî ra zî hîna tîpîk yew rejîsor o. Godard, herinda ke hîkayeyan bivajo, bi dîmenan xebitîyeno, dîmenan cigêreno. Godard, cigêrayox o. Tam nimûneya rejîsorê çilginî yo ke aqilê mi ra vîyareno Godard. Feqet ez ney zî vaja: Ez Godardî ra hes kena, wazena sey ey biba, la terzê xebitîyayîşê mi nêzdîyê Fellînî yo.
Mi sînema reya tewr verêne, bi wesîleyê yew rêzefîlmî nas kerde. Ez reya tewr verêne nê rêzefîlmî ke mi tede sey kaykerdoxêk ca girewtbî, setê ey de raştê kamerayêka fîlman ameya. Esas ez tena yew kaykerdox bîya, la mi rê winî amêyene ke seke xebitnayîşê kamera, cakerdişê aye, bi aye hoke girewtişî yê rejîsorî de tim yew tersîye estbîye. Tercîhê min û yê mêrikî qet nîyamêne pê. Mi rê winî ameyêne ke seke mêrikî a game çîyo ke îcab kerdêne nêkerdêne. Ez o wext 20 serreyî bîya. Yew kaykerdoxo muhîm o ke ez 15 serreyîya xo de, heyranê ey bîya zî ê fîlmî de kay kerdêne. Naye ra şima texmîn kenê ke ez çiqas yewêka şermonek a ke do nêeşka werza û çîyêk bivaja. La çîyêko qetî estbî ke o zî no bî ke fikre min û yê mêrikî yew nêbî. Heme çîyê ke ey derheqê rolê mi de vatêne mi rê ters ameyêne. Mi nê bi hewayo însîyakî hîs kerdêne. A o wext ez wina fikirîya ke “Ez eşkena fîlman biviraza” Tabî rejîsor derûderê 60 serreyî û prrofesyonelêko karê xo zaneno bî, la mi dest bi xo rê bawerkerdişî kerdbî û do bawerîya xo bi do eşkayena viraştişê fîlmanê hîna başan ardbî.
Filmografîya Ey
La Téte En Ruines (1975)
La Terre au ventre (1978)
Corre Gitano (1981)
Canta Gitano (1981)
Les Princes (1982)
Rue du départ (1985)
Pleure Pas my Love (1989)
Gaspard et Robinson (1990)
Latcho Drom (1992)
Mondo (1995)
Gadjo dilo (1997)
Je suis né D’une Cigogne (1998)
Vengo (2000)
Swing (2001)
Exils (2004)
Transylvania (2006)
Korkoro (2009)
Indignados (2012)
Geronimo (2014)
ÇIMEYÎ
“Haftanın Yönetmeni: Tony Gatlif”, Sinemaskop Dergi, Sayı: 4, 27 Mart 2015
Neslihan Kültür, “Aksanlı sinema ve Fatih Akın”, Maltepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Sayı: 4 (2), 2017
Meltem Kaya & Arda Kaya, “Çingenelerim Ötekileştirilmesi Bağlamında Korkoro Filmi Üzerine Dekonstrüktif Bir Okuma”, SineFilozofi Dergisi, Sayı: 8, 2019
Göstermenin Sorumluluğu 80 Dünya Yönetmeni., Derleyen Artun Yeres. Donkişot Yayınları, İstanbul, 2004, 161-165