Kolonyalîzm, hetêk ra bêedaletî, nehuqûqî, neheqî, neetîkî, naheqîqetî, bêwîjdanî hetê bînî ra wehşîbîyayiş, barbarî, tirawitiş û dizdî yê. Tarîxê merdimîye de sey dewrê bajar-dewlatan de, dewrê qralîyetan de, dewrê împaratorîyan de, dewrê fetîhanê dînîyan de û dewrê modernîzm û kapîtalîzmî de çend qonax û prosesê kolonyalîzmî est ê. Dinya de dewrê modernîzm de sedemanê dîyarkerdeyan yê sey tayînbîyayişê sîstemê kapîtalîst, pradîgmaya pozîtîvîzm û fikrê tekamûlî û bi netewperwerî ra wertevejîyayîşê netew-dewletan ver, kolonyalîzm kewt yewna qonax û dewir.
Dewrê modernîzmî de kolonyalîzm hîna wehşî, barbar, zalimanê kolonyalîstan bi fikrê tekamûl û pradîgmaya pozîtîvîzmî xo meşrû kerdêne; xo rê heq û huqûq dîyêne ke welatêk, netewêk, cografyayêk îşgal û kolonî bikerê û ti ra biçerê.
No qonax û dewrî de kolonyalîzm seke kîmya û bîyolojîya dinya û cuye serûbin bikero, peynîya nê dewrî de gelek taxrîbatê bêçareserî, problem û krîzê ontolojîk û epîstemolojîkî yê têmîyankewteyanê sederreyan, şokê tarûmarkerdeyî, travmaya derbaznêbîyayî, şer û pêrodayîşê nêqedîyayî, trajedîyê ke merdim însanetîya xo ra şermayêno vejîyayî werte.
Kolonyalîzm hewla netewa kolonîkerde “seyxokerdiş” o, bi no hawa çi dewlemendîya binerdî çi sererdî, her çîyê kolonîkerdeyan tirawitiş o. Dewrê modernîzmî de kolonyalîstan her welato ke kolonî kerdêne, waştênê reng, veng û ruhê netew-dewleta xo weyra de bikerê realîte. Îqtîdar, îdarekerdiş û hakîmîyetê xo, înan hewldane ke tede asîmîlekerdişê netew û şare kolonîkerdeyan înşa bikerê, fîkrê înan no bî ke eke şar û neteweyanê kolonîkerdeyan “bikerî sey xo”, kolonyalîzmê înan heta ebedî payidar bo. Hewla “seyxokerdişê înan” ameyêne manaya plan, program, bi bikarerdişê her tewirê şîdetî, muhendîsîya çînkerdiş û kiştişê her çîyê kolonîkerdeyan û bimankurtkerdişê înan ê.
Kolonîkerdebîyayiş bi xo krîzêk ontolojîk o. Kolonîkerdeyî ne însan î. Çimkî subje nîyî, îradeyo azad înan çîn o. Kolonîkerdebîyayîş, ne temam bîyayiş û mehrummendiş o; merdimo kolonîkerde zewq û hîsa azadî û serbestî, subjebîyayişê mehrum mendo ke nêzano serbestî û azadî çi ya, nêşino fehm bikero subjebîyayiş çi yo, subjenêbîyayiş hertim mehkumîya netemambîyayiş o, însannêbîyayiş o.
Kolonyalîzm teyna yew krîzêko ontolojîk nîyo, gelek krîzanê ontolojîkan xo reyde ano. Mesela rîyê hewldayişê seyxokerdişê kolonyalîstan ra mîyanê kolonîkerdeyan de krîzê ontolojîkî yê Xomendeyî û Seyînanbîyayoxî û Neweraxoagêrayîşî vejîyenê werte.
Semedê nê krîzî welatêk, netewêk kolonîkerdeyî de însan bîyêne di felqeyî, şer û krîzê ontolojîkê her felqeyî zî cîyawaz o. Felqeyêko kolonyalîzm red keno, mensûbê ey vanê ney, teslîm nêbenê, şerê xomendiş, qebulnêkerdiş û redkerdişê seyînannêbîyayiş danê û şerê xoazadkerdiş kenê. Labêle gelek bedel û netîceyê xirabî yê şerê xomendiş dayiş, xobîyayîşî de israrkerdişî estê. Mavajîm sey bêkarî, îşkence, hepis, kiştiş… Kolonyalîzm de çîyo ke tewr zor û giran o hewla xomendiş dayîş o…
Felqeyo bînî rîyê ezîktî, tersonekî, rebenî, çînbîyayîşê egoyî, qelsî, menfaatperestî, xoperestî ra xo ra fek veradanê, xo nêmanênê, xo teslîm kenê, benê seyînan; kolonyalîstî senî wazênê benê o hawa. Seynînanbîyayîşê xo ra xayîntî û îxanetê xo, welatê xo, ziwanê xo, estbîyayîşê xo kerdo, hetê bînî ra zî dişmenîya xoverdeyoxanê xomendeyan kenê, qralî ra zafêr benê qralgir, wazênê înan zî daxilê felqeyê xo bikerê. Qebulkerdişê xonêmendiş, xorafekveradayîş, seyînanbîyayîş xo reyde gelek firset û îmkanan ano, gelek beran akêno. Labêla xonêbîyayîş krîzêko ontolojîko xorîn û komplîke yo. Çimkî bi waştiş zî bibo kolonîkerde cade nêeşkeno bibo seyînan…
Netewa kolonîkerdeye de yewna krîzo ontolojîk peyda beno, no zî newe ra xoagêrayîş û hewla xobîyayîşî dayîş o… No derheq de ma eşkenê nuştoxanê ke verî bi ziwanê kolonyalîstan nuşto, dima ra agêrayê ziwanê xo înan sey nîmûne bidê.
Kolonyalîzm, meseleyêka heqî, heqiqetî, edaletî, etîkî ya. Şerê xomendiş dayîş yeno manaya hewldayîşê xo teslîmnêkerdişê ezîktî, rebenî, bêedelatî, neheqî, neetîkî, nêwîjdanî yo. Hewldayîşê seyînanbîyayîş yeno manaya cinitişê tembûrê neheqî, neetîkî, bêedelatî, ezîktî… yo.
Bi ziwan estbîyayişê netewek virazêno. Tînê netewêk ziwan o. Kultur, ruh, hîşmendî, vîro kolektîf ûsn. bi ziwanî virazîyênê. Naye ra krîzê ontolojîkê Xomendiş û Seyînanbîyayîş de çîyo ke ser o şer beno ziwan bi xo yo. Mendiş û nêmendiş netewêk girêdayeyê ziwan ey o. Xomendiş ziwanî ra têkildar o. Seyînanbîyayîş bi terkê ziwanê xo kerrdişî reyde têkildar o.
Welatek kolonîkerdeyî de şerê kolonyalîst û kolonîkerdişî de; krîzê ontolojîkê xomendiş, xoazadkerdiş û seyînanbîyayîş, seyxokerdiş ser o çînkerdiş û geşêrkerdiş û ganîyêrkerdişê ziwan ra beno. Hetêk ra kolonyalîstî wazênê ziwanê kolonîkerdeyan çin bikerê û ziwanê xo bikerê ziwanê înan ancax bi çinkerdişê ziwanî eşkenê estbîyayîşê xo hertim bikerê, hetêkê bînî ra zî kolonîkerdeyî zî hewl danê ke ziwanê xo geşêr, berzêr, ganîyêr bikerê, encax bi wina kerdişî bieşkê sey xo bimanê û xo azad bikerê.
Tam zî fokusê fîlma Mal-Mo-E ya Koreya Başûrî, (2019) ê Eom Yu-na de krîzo ontolojîk û şerê xomendiş, xoazadkerdiş û seyxokerdiş, seyînanbîyayîş est o.
Backgroundê fîlmî de Mal Mo E mîyanê serranê 1910-1945î de hetê Japonya ra dagirkerdiş û kolonîkerdişê Koreyî est o.
Bînê kolonyalîzmê Japonya de Koma Ziwanê Koreyî, hewl dana ke bi nimîtkî heme lehçeyanê ziwanê Koreyî ra ferhengêk amede bikero û biweşano. Fîlm, xo no hewldayîş û waştişî awan keno. Ma fîlmî de şahedîya bi fedakaranê hîkayeya amedekerdişê trajîk û serkewteyî yê nê ferhengî kenê. Hetêk ra Koma Ziwanê Koreyî vera heme tehdîdan, şîdetan, astengîyan, zordarîya japonan sey îşkence, kiştiş, hepisî hewl dana ke ferhengê xo temam bikerê. Hetê bînî ra zî Japonê kolonyalîstî semedo ke rayîr bigîrî ke no ferheng nêro amedekerdiş her wehşîtîyan kenê. Mesela, koma ferhengî, sey mehzan cayo ke bînerdî de yo qasê des serrî yo ke ha karê xo kenê la rojêk polîsê japonî erzênê mehzenî ser, heme nusxayanê ferhengî arê danê benê. Heme endamê komîsyonî xo binkewte û zorê ci şîyaye vînenê. Dima ra ma fedakarîya endamêk komî vînenê ke o şewan ranêkewto yewna nusxaya çekuyan veto.
Kolonyalîstî zanê ke çinkerdişê ruhê netewî tena bi çinkerdişê ziwanê kolonîkerdeyan mumkin beno. Kolonîkerdeyî ver bi na hewle vera kolonyalîstan de mücadele kenê, ê zî zanê ke azadî û serbestîya înan ziwanî ra girêdîyaye yê. Coka Koma Ziwanê Koreyî, seba ke ziwanê xo biseveknê, sey xo bimanê, xo azad bikerê bîryar danê ke ferhengêk amade bikerê.
Şerê xomendiş, xoazadkerdiş û seyxokerdiş, seyînanbîyayîş xo fîlmî de amede (nê)kerdişê nê ferhengî ser ra awan keno.
Hetêk ra Împaratorîya Japonyaya Kolonyalîste estbîyayîşê xo, înan seyxokerdişî, hedrenêkerdişê nê ferhengî û çinkerdişê ziwanê Koreyî de vînena. Ma fîlm de raştê nê îfadeyê komîserêkê Japonî yenê: “Împaratorîya Japonya, seba ke heta ebedî bandora xo Kore de biramo, ganî ma ruhê Koreyî dera bikê û bierzê” Çinkerdişê ruhe Koreyî ancax bi çinkerdişê ziwanê Koreyî pêbêro. Ancax bin o hawa îşxalê Japonya Kore de daîmî, hertimî bibo. Naye ra hem hewl danê vernîya amedekerdişê ferhengî bigîrê, hem zî ziwanê Koreyî qedexe kenê, zordestî bi Koreyijan kenê ke wa ê nameyê xo bibedelnê.
Hetê bînî ra zî xoverdayişê çend netewperweranê koreyijan, sey Koma ziwanî est o ke, xomendiş û xoazadkerdişê welatê Koreyî amedekerdiş û weşanayîşê nê ferhengî de vînenê. Fîlm de nê îfadeyî girîngîya ziwanê ma musnenê:“ Zereyê çekuyan de ruhê netewî est o. Ma, ‘welatê ma’ û ‘aîleyê ma’ vanê, la Rojawan de termê ‘ma’yî sey ma nêşuxulnenê. Vanê ‘welatê mi’ û ‘aîleya mi’ No hemverê yewbînî de têkîlîya ma û ruhê ma yê netewî nawneno.” Bi amedekerdişê nê ferhengî wazênê ziwanê xo newe ra gandar, geşêr û berzêr bikerê hem zî amedekerdiş û weşanayîşê nê ferhengî yeno manaya dekolonyalîzmê netewa Koreyî.
Ma peynîya fîlmî de vînenê ke, gîdîşatê tarîxê Împaratorîya Japonya, çend netewperwerê Koreyî yê neyvatox û teslîmnêbîyayî dîyar kenê.
Fîlmî ra çend anekdotê girîngî yê bînî:
- Fîlm, girîngîya ziwanî, girîngîya çekuyan û yê lehçeyan, girîngîya standartkerdişê ziwanî, amadekerdişê ferhengî û xebata kolektîfî nîşanê ma dano. Rêbazê amedekerdişê ferhengî çi yo? Nika ame mi vîrî fîlmê The Professor And The Madman (2019) zî ser o hedrekerdişê ferhengê Oxfordî ser o yo. Koma Ziwanê Koreyî senî xebetîyênê, rayîr û rêbazê înan çi bî? Fîlm cewabê nê persan dano ma. Koma Ziwanê Koreyî hende tîtîz xebetîyena ke, nêwazena çekuyêka lehçeyê xo zî vîndî bikero. Girîngî dana heme lehçeyan, zehmetîya amadekerdişê ferhengî ver mîyanî komî ra yew vano, “ma lehçeyêke teber de biverdê” serdarê kome vera ey de bihêrs îtîraz keno vano, “her lehçe mirasê netewa ma yo ma senî teber de biverdê?”
- Kolonyalîstî senî îdare kenî, senî xebetîyenê, û şîdet û metodê kolonyalîstan ma fîlmî ra vînenê. Kolonyalîstî bi îskence di endamanê Koma ziwanî kişenê, ma fîlmî de vînenê ke nenûgê yewî kaş kerdî…
- Ma prosesê dekolonyalîzmê Koreyî temaşe kenê. Vera asmîlasyon û otoasmîlasyonê wehşî de israr, rîkdarî, neyvatox, teslîmnêbîyayoxê fedakarî, xobexşîya çend merdimanê netewperweran yê Koreyî û serkewtişê înan temaşe kenê.
- Fîlmî de pêrodayîşê di jenerasyonan est o; pîy û lajî. Ma vînenê ke pîyê serdarê Koma Ziwanî, Ryoo Jeong-(Yoon Kye-sang), wendegehêkî de sey mudirî kar keno. Verê cû o antî-kolonyalîst bîyo, seba ke welatê xo azad bikero hewl dayo. Labêle bawerîya xoazadkerdiş û xoserbestkerdişê xo vîndî kerda. Dima ra cepheyê xo bedilneno, beno hetkar û ardimkarê kolonyalîstan. Ey hende bawerîya xo ya azadî û serbestî vîndî kerdam ke lajê xo ra vano teslîm be.
- Bedilnayîşê ferdî ma fîlmî de vînenê. Ma hîkayeyê Kim Pan-Su (Hae-Jin Yu) temaşe kenî. O bêamanc û bêxayê, dizd o… Fîlm nawnêno ma ke netewperwerî, eşkena dizdî ra qehramanêke neteweyî bivejo.. Kim Pan nêbîyêne amedekerdişê ferhengî neresayêne sereyî. Dima ra ma bander benê (pê hesîyenê) ke Kim Pan semedo ke cuyêka başêr û bikonforêr nêdaya înan bi mektûbeke gedeyanê xo ra uzrê xo wazêno. Bi amedekerdişê nê ferhengî o hem wazeno xo gedeyanê xo ra bido efûkerdiş, hem çimê înan de hîna girîng bibo hem zî gedeyanê xo rê mirasêk biverdo ke pê ey ê serberz bibê.
- Zewqê Xomendiş, Azadî û Serkewtişî
Ma sehneyê peyênî de zewqê xomendiş û azadî û serkewtişê vînenê. Sehneyê peyênî de Ryoo Jeong-(Yoon Kye-sang) , bi şayî û keyfweşî wendekaranê wendegehê verênî reyde kaye gude keno.
“Mal-mo-e yanî ferheng 13 serran de temam beno. 1942 de hîris û hîrê endamê Koma Ziwanê Koreyî yenî hepiskerdiş. Înan ra di kesî semedê îşkence ra mirenê. Xoserîya Koreyî ra dima taslaqê Mal-mo-e sey Ferhengê Gird yê Ziwanê Koreyî yeno weşanayîş. 3000 ziwanan mîyan de tena 20 ziwanan de ferhengê mehelî est ê, nê vîst ziwanan ra yew zî korekî yo. Şerê Dîyînî yê Dinya ra pey, welato ke ziwanê xo bi temamî kerdo sey verî, bi îhtîmalo pîl tena Kore ya.”
Aqûbetê koreyijan ma kurdan ser o bo!…