Auteranê tewr birêzan yê sînema ra Robert Bresson, sînemaya fransizan û dinya de wayîrê cayê winasî yo ke temamen munxasiran ey o. Rejîsoro ke heme cuya xoya meslekî de, ci ra sey şaîro bikamera û fîlozof qal bîyo, tim girêdayeyê hedefanê hunerkîyan û ruhîyan mendo û tu rey meylê xo nêdayo viraştişanê tîcarîyan ser. Sînemaya Fransizan mîyan de di hetê orîjînalîya Bresson’i est ê. O yewin, merdim eşkeno ey sey keso yewin o ke dîskuro dînkî ramito bihesibno; o dîyin zî no yo: Pê kaykerdoxanê profosyonelan nêameyîşê keyfê ey û amatoranê nênasan ra îstîfadekerdişê ey o ke no eksê tradîsyonê sînemaya fransizan o ke girêdayeyê performans û dîyalogan o maneno. Vera sînemaya tîcarîya ya klîşewîye vejîyayîş, însîcamê temayan û mîzansenan û fîlmê xo yê ke senaryoyê înan ey bi xo nuştê, nê hemînan, o mabênê serranê 1950î ra pey kerd yewê modelanê Pêlê Neweyî yê ameyoxî.
Robert Bresson, 25 êlule 1907 de maya xo ra bî, ey beşê felsefe wend. Verî sey resam û fotografkêş xebitîya la destpêkê serranê 1930î de derbazê sînema bî. Cuya xo ya meslekî ya çewres serraneyî de pêsero hîrês fîlmê dergmetrajinî antî û bi nê hewayî eşka pêroyîya eseranê ke temamen munhasirê (orîjînale) ey a awan bikero. Yew nuştoxî derheqê ey de wina vatbî: Romannuştoxîya rusan de Dostoyevskî, muzîkê almanan de Mozart çi bo, Bresson zî sînemaya fransizan de o yo.
Rejîsoro ke karakteranê xo keno rût
Bresson zî eynî sey Dryer’î ê kaykerdoxê ke eşkenê haletanê ruhîyan neqlê rî, ewnîyayîş û leşa xo bikerê înan xebitneno. La çîyo ke o pê eleqedar bîyêne psîkolojîyê estene ney, fîzyolojîyê ey bî. Tempoyê giranî yê kaykerdoxan, bêwaştiş kerdişê hereketan, pêser-pêser tekrarbîyayena eynî qalib hereketan temaşekerdoxan ser o hîsêko winasî keno ke seke ê temaşeyê yew hewnî kenê. Tu kerdena nê merdiman (karakteran) çîyo ke bi tesadufî ameyo kerdene nîyo. Her yewê înan herikîyayîşê cuye ke munxasirê aye yê, nîşanê ma danê.
Karakteran de tu averşîyayîş nêbeno. Pêkewtişê ruhî qetîyen neqlê teberî nêbenê. Ma herinda nînan de, yew dejo têmîyankewteyo ke mukabîlê janê dejantişî yo, birênan ver de bîyena yew cinîye û jano ke yew mar wextê pirenvurnayîşî de anceno, hîs kenîme. No semed ra eke merdim bivajo Bresson karakteranê xo keno rût, xelet nêbeno.
Awankerdoxê Sînemaya Rîtmîke
Sînemaya Robert Bresson’î de bi hewayê pêroyî temayanê sey fezîlet, mesumîyet, suc, merg û întîharî ser o êno vindertene. Rejîsoro ke bi mîzansenê xo yê cîyayî vatoxîya hîkaye transformkerdişê xorînîya hîsî kerdene de westa yo, bi kadrajê xo yê mînîmalîstê dîyayîşkî sey Tarkovskî nameyanê verênan yê sînemaya şîîrkîye mîyan de ca gêno. Semedê Bresson’î destê merdimî/e xeylî muhîm ê. O zafaneyê fîlmanê xo de bi detayan ancîyayîşê destan êno vînayene ke no, bale anceno ehemîyetê destpanayîşî ser. Bresson seke antrparantez akeno û wina vano: Binê ra wedarîyayîşê mesumîyetî de faktoro tewr muhîm pere yo. O senî ke romananê Dostoyevskî de êno vînayene, halanê tewr rezîlan yê merdimî/e neqlê perdeya sipîye kerdene ra fedî nêkeno. Goreyê rejîsorî, şertê verênî yê sînema “rîtîm”viraştene yo û o lebitîyeno nê rîtmî bivirazo. Bresson winî bawer keno ke, aleladeyîya cuye mîyan de bê ke hewceyê nameyê yew xeliqnayoxî ra qalkerdişî bêro vînayene, hîsbîyayîşê estene bes o. Nê kontekstî de ehemîyetê fîlmê Au Hasard Balthazarî (Raşt Bêro Balthazar, 1966) pîl o. Kaykerdoxîya sakîna ke stîlê fîlmî teşkîl keno û sakînîya Marîae, yewbînî pêgenê û yew vatişo sade vejîyeno meydan. Bi goreyê Bresson’i kaykerdoxîye ganî hîna zaf lebitîyayîşê “model” bîyayene esas bigîro. Qehremano/a ke o ey/aye sey model name keno, ganî erjê ey/aye yo qetî argumananê ke ê do xizmetê hîkaye bikerê temîn bikero. No fîlmo ke, Godard’i o sey “90 deqa da tarîxê dinya” pênas kerdo, de Bresson’i serrol dayo yew herî û fîlm de cuya Marîae ke qederê aye maneno çîyanê ke ameyê sereyê herî, ser o êno vindertiş. Balthazaro (hero) ke waftîz bîyayîşê înan ra pey beno şahidê domanîya Marîae û Jacquesî, wayîrê ey timûtim vurîyenê. Bresson wazeno ke ma herinda nê herî ra ke o her wayîrê xo yê neweyî dest de beno şahidê bêrehmî û xirabîye biewnê merdimîye ra û keno ke semedê xirabîya bingeyêne bizano. Merdîmê ke sey “merdimê başî” ênê şinasnayîş, bêhîsîya înan ya vera xirabîyanê ke dormeyê înan de bênê, sey ortaxê zulmî bîyayene şirove keno. Bresson, merdimî/e sey mesulê heme xirabîyan vîneno û pêro berêhmîyê ke egoîstîye ver peyda benê rê, sey şahido bêveng, Balthazar’i musneno. Ma stîlê mînîmalî yê rejîsorî de hertim xebitnîyayîşê waran yê ke teberê ekranî de manenê vînenîme. Bi vengan û destpanayîşan îstîqamet dîyayîşê fehmkerdişî (îdrakî), wina îzah beno: Rejîsor tengijîyayîşê dramatîkî xebitneno û bi nê hewayî lebitîyeno ke merdiman celbê meraqkerdişî bikero.
Neqlkerdoxê Dramanê Zerrî
Dîyalektîkê fîlmanê Bresson’i , mîyanê razber û realîte de herikîyeno û şono. Peynîye de reseno tek realîte. Na, realîteya ruhê merdimî ya. Hetê bînî ra, semedo ke a realîte newe ra awan bikero, elemananê aye ra yewî, ci ra xaric verdano. No eleman veng o. Veng, dîmenan ra bi hewayê parçe-parçeyî xoser êno veradayene. Metin realîteya dîyin a. Realîteya ey, stîlê ey o. Stîlê dîmenan, stîle ey ra peyda bena la stîlê fîlmî pêkewtîşo ke nê her dîyinan mîyan de beno ra vejîyeno orte.
Bresson vano ke ganî dîmenî û vengî tu rey konsensus mîyan de nêbê. Fîlm de gamê tewr bihereketî, gamê ke metin û dîmen, her yew bi goreyê terzê xo, eynî çîyan vanê yê. Ganî veng, çîyo ke ma ey vînenê tekrar nêkero. Ganî ey bihêz bikero û senî ke lerzîyayîşê têle yew gîtarî, netîceyê gîtarî mîyan de çîngayîşê vengî de bênê şîdetin û vengî qat bi qatî kenê berz, realîteyan ra yewe zî ganî seba a bîne eynî çîyî bikero. Fîlm, temamen no tewir yew têkilîye ser o ameyo awankerdene.
Ganî no zî bêro vatene: Herçiqas Bresson’i fîlmanê xo de gelek rey antişê planê nêzdîkî xebitnayo zî, no nêmusneno ke, o agêrayo terzê termînê sînemaya bêvenge. Bi ney amancê ey no yo ke ekspresîyonîzmê tîyatro reyde pêwendîyêke rono. Faktoro ke ey rê no dayêne kerdene, waştişê newe ra kefşkerdişê erjê rîyê merdimî/e bî ke, no waştiş verî hetê Strohehîm û Dreyer’i ra fehm bîbî.
Bresson’i , hema rojanê verênan yê rejîsorîye xo ra dima aktorê profesyonelî red kerdê. Çîyo ke seba Bresson’i muhîm o, dramê zerrî yo. Naye ra bi profesyonelan ney, senî ke merdim mîrî amên keno û pewjeno, înanê ke eşkeno bi amênê xo bipewjo tercîh keno. Rejîsoro tewr bêmerhemet yê sînemaya hemdeme.
Bi 5 Madeyan Sînemaya Bresson’i
Cigêrayîşê bi Transandansî yê merdimî
Sînemaya Bresson’i , bi persanê ke mefhûmanê sey homa, bawerî û qederî ser o ge-ge bi hewayê barîzî ge-ge zî yew replîk yan zî îfadeyanê rîyî ra nimiteyî pirr ê. Bressono ke semedê nê helwêstê xo yê persayox û cigêrayîşê xo yê bi halê transandansî ra nameyê ey rejîsoranê sey Bergman û Antonîonî reyde qal beno, krîzo ke modernîte ver peyda beno, ey, bi halê tewr sadeyî neqil keno. No cigêrayîş yan zî krîz Papazê ciwanî yê Journal D’un Curé de Campagne (1951), Rojnuşteyê Yew Papazê Herême” ke sereyê ey pirrê persan o ra heta qehremanê trajîkî yê La Dîable Probablementî (1971) Muhtemelen Şeytan o ke meylê xo întîxarî rê est o, bingeyê sînemaya Bresson’i teşkîl keno.
Rîyê Bêîfadeyî
Bresson derheqê aktoranê profosyonelan de wina behs keno: Gama ke babete sînema bo, aktorê profosyenelî seke welatêko xerîbî de bibê asenê. Û dewam keno “Aktorî û sînema bi eynî ziwanî qisey nêkenê.” Rejîsoro ke nê semedî ra bi kaykerdoxanê amatoran, hetta bi tabîrê ey “modelan” reyde xebitîyayene tercîh keno, rîyanê çîlekeşan weçîneno û înan sey bêîfade, seke ê yew obje yan zî dekor bê xebitneno. Mîchelê (Pickpocket, Kîsebir 1959) hetanî herê Rast Bêro Balthazar (Au Hasard Balthazar, Raşt Bêro Balthazar 1966) nê heme rîyî, bîyê rîyê tewr îkonîkî yê tarîxê sînema.
Xeyalo [Îmgeyo] Safî
Goreyê Bresson’i di tewirî fîlmî est ê, fîlmê ke wasitayanê tîyatroyî xebitnenê û êyê ke kamera seba ke bixeliqnê/newe ra bêrardene xebitnenê. Bi goreyê rejîsorî ke o herinda Sînema de ‘sînematografî” vatene tercîh keno, fîlm viraştene, bi xeyalanê hereketinan yê ke veng refeqetê înan keno, nuşte nuştene yo. Yew xeyal ancax sayeyê têkilîya ey bi sewbînan xeyalan mana qezenc bikero, çîyo ke muhîm o fonksîyonê xeyalî yo dramatîk nîyo, xeyalo ke ey ra ver yeno senî vurneno û transforme keno, o yo. Vatişê sade û muniteyê Bresson’i ke o halê tewr safî yê xeyalî gêrêno, bi serran Sînemaya Ewropa ser o zî tesîro pîl kerdo.
Azadîya Destan
Seba sînemaya Bresson’i destî zî qasê rîyan wayîrê ehemîyetê îkonografîk ê. Herî mîştîdayîşê cinîyêka ciwane ra hereketê destanê yew kîsebirî yê atîkan, engiştanê helisîyayen yê yew mehkumî ke ey bi rojan texteyî kinitê ra hetanî destanê yewî ke çeke ca kenê destanê embazê xo ke o hema newe hetê wayîrê ê destan ra kişîyayo, pêro destî tewr tay hendayê rîyan zaf hîkayeyan vanê. Destî qewimîyayîşê ke mumkin o ke her game bibê yan zî hîsê ke ma nêeşkenê rîyê karakterî/e ra bivejê, xeberdayoxê înan benê. Bressono ke ey hema-hema ke seke yew karakter bê, azadîye daya înan, semedê ney bi yew Montaîgne ra ciragirewte îzah keno: “Destê ma zafanê nêşonê ver bi ê cayan yê ke ma ê sewqî kerdê.
Vengo Xelîqnayox
Seba Bresson’i veng, manaya xeyalan teqwîye nêkeno, eksê ey manayanê ke mumkin nîyo ke ê bi sayeyê xeyalan bêrê peydakerdiş xeliqnenê. Bresson vano ke sehneyê ke ganî veng û xeyalî refeqetê yewbînan bikerê de bîle giranîye tena bidin yewî, nêbo sey di renganê beriqîyayan yewbînan ra rol diznenê. Gama ke goş zereyî eşnaweno, çimî teberî vînenê. Hetta ge-gane rayîrê îfadekerdişî yo tekane veng beno. Remayîşê Yew Mejkumê Dardêkerdişî (Un Condamné à Mort s’est Échappé, 1956) de Fontaîne mehkumanê bînan yê cîranan reyde bi venganê ke dano dêsan ra û înan vejêno têkilîye roneno. Kîsebir de zî ganî Mîchel çit nêvejo; bêvengîye refeqetê destanê ey ê ke o înan bi nimitkî dekeno ceban, keno çenteyan.
Erjnayîşanê Robert Bresson’i ra
… Di tewir filmî est ê; fîlmê ke îmkananê tîyatroyî ra (kaykerdoxî, sehnekerdişî ûêb.) îstîfade kenê û fîlmê ke kamera sey wasitaya zêdnîyayîşî xebitnenê.
Sînematografî, yew nuşteyo ke resimanê bihereketan û vengan ra awan beno yo.
Senî ke yew veng eke yewna rengî reyde bêro têhet vurîyeno, dîmen zî gama ke sewbîna dîmenan reyde bêro têhet ganî bivurîyo. Mavajîme kewe kîşta kesk, zerd û sûrî de tim eynî kewe nîyo. Cayo ke tede vurîyayîş nêbo, uca de huner nêbeno.
… Fîlm de oyo ke heqo xo pê keweno ke qisey bikero “zere” yo. Dinyaya zereyî ya kesan a yanî. Beno ke bivajîyo ke bingeyê hunerî teber o, naye gore behsê “zereyî” kerdene sey nakokîyêk bero vînayîş. Çi yo “Ez”? Mi fîlmê ke tede her çî hereket keno la ê bi hewayê giranî ameyê viraştiş dîyê. Hetê bînî ra mi fîlmê ke tede tu çî xo nêlewneno la ê bi tempoyê zaf lezdarî virazîyayê zî dîye. Çîyo ke mi fehm kerd no yo: rîtîmê fîlman qaso ke bieşko tempoyê giranî yê zereyê fîlmî absorve bikero bihêz nîyo. Elemento ke hereketê rastkênî dano fîlmî, tena dinyaya zereyî yê kesan a.
… Tek çîyo ke ez kena, lebitîyena ke bikera no yo: Xeyalê xo, dîmenê ke sereyê mi ra vîyarêne, înan neqlkerdene yo. Ez kena ke yew atmosfero ke hema dîmenanê verênan ra hetanî averî ez bieşka ey muhafeze bika awan bikera.
… Ez esteyan, objeyan û parçeyanê heqîqetî gêna, înan çarçewayanê înan ra cêra, kena, kena xoser, sewbîna yew nîzamî de ca kena û bi nê qaydeyî înan dêkewena yewna xoserîye mîyan. Fîlm, gama ke dîmenan û vengan reyde bî têmîyan û înan fîlm de cayê xo girewt fîlm awan beno, helbet nê etabî de ehemîyetê mûnite zî nêno munaqeşekerdiş. Kesî cuye nêdanê fîlmî. La gama ke fîlmî awankerdişê xo temam kerd, cuye dano kesan.
… Hertim, heta ke mi ra êno ez venga ardimê ferasetê xo dana û kena ke çîyanê qismîyan (cuzîyan) ser ra biresa qanûnanê pêroyîyan.
Gama ke ez fîlmanê xo virazena, ez ser o nêfikirîyena ke ez do çi bikera; tena bê ke înan îzah bikera kena ke tayê çîyan hîs bikera û konsantreyê înan biba…. Fikirîyayene dişmenêko zaf xedar o. Merdim gama ke huner virazeno ganî herinda zekaya xo de, zerrî û hisanê xo bixebitno.”
… Roj bi roj ez sînemaya xo ra serebûtanê fîksîyonan erzena. (vejena) Gelek produktorî û sazgehtarî babetanê xo bi xo weçînenê û bê ke terzê ser o bifikirîyê tim eynî metodanê dîmenkeşîye tetbîq kenê. Bi nê qaydeyî kenê ke qenaetê dinya de tena yew perspektîf est o peyda bikerê. Pasîfîya ewroyêne ya sînema zî beno ke ney ra hasil bena. Kam roje ke sînemagerî, ziwanardişê hîsanê xo de azad bîy, salonê sînemayan do hetanî fek bibê pirr.
… Ez sey yew kesî yo ke o senî ke maya xo ra bîyo resam o, labelê êdî tena resmanê sînematografîkan virazeno vana, goreyê mi merdim nêeşkeno cuye biçarno çekuyan ser. Eke ez binê tesîrêkê edebî de menda, no belkî zî tesîro ke Dostoyevskîyî mi ser o kerdo yo. Semedê ney tena heyranîya min bi ey nîya, naye ra dotêr romananê ey de psîkolojîyo tradîsyonelo ke romannuştoxê hemdemê ey –esas neke tena hemdemê ey- zaf qîymet danê ci, rastê rêça ey bîle nêameyîşê merdimî/e yo.
… Hema vizer yewî/e mi ra persa, va: “Ti qey nêşonî û temaşeyê fîlmanê xo nêkenî?” Rast o, ez nêşona û înan temaşe nêkena. Çunke ê mi tersnêne, tena û tena semedê naye ra ez temaşeyê înan nêkena. Mi rê winî êno ke ez roj bi roj înan ra dûrî kewena; no zî mi zaf tersneno; çunke ez vînena ke pêro fîlmê bînî hetê şarî ra tesdîq benê, la mi hema qet nêeşnawit ke fîlmê mi hetê şarî ra tesdîq benê. Û ez tersena. Tersena ke yew şarî ke o musnîyayo ke sewbîna çîyan rê hîsgêr bibo rê çîyêk pêşkêş bikera. La ney ra yo zî, ge-ge şîyayîşê bi temaşekerdena yew fîlmî ke yê mi nîyo, mi rê balkêş êno. La ez semedo ke bivîna ke mi ra çend dûrî yê, şona temaşekerdişê ê fîlman. O wext, ferq kena ke ez yew sînemaya ke bi gama şaşe dest bi rayşîyayîşî kerda, yanî sînemaya ke binê qalibê muzîkalî de, tîyatroyê dîmenkerdeyî de menda, hem balkêşîya xo (tena balkêşîya xo zî ney, otorîteya xo zî) vîndî kena û ver bi bobelate kaş bena ra bêzerrî bo zî vera-vera durî kewena.
… Babete yew wasita ya. Çîyo ke ma bi aye kenîme muhîm o. Yew fîlmê mi ez sewqê destan kerda. Sewqê çapuksuwarîya destan ya îstîsnayîye, zîrekîya înan kerda. Seke veteyêkê Pascal’i êno mi vîrî: “Ruh, destan ra hes keno.”
… Mi yew fîlmî de waştbî ke merdimê ke “seba ke nêvînê çimê înan, seba ke nêeşnawê goşê înan est ê” bi realîteya trajîkî bîyara têduşt; yanî bi jehrîkîyayîşê planetê ma yê matematîk û organîzekerdeyî.
Di Anekdotê Balkêşî
Rejisoro Namdar Tarkovskî, serra 1978’î de roportajo ke rojnameyê Le Monde ey reyde kerdo de wina vato:
Bresson, îmkanê derheqê cuye de qisey kerdene, nîşandayîşê hetê cuye yê bêemsalî, perdeyê sipîye de mumkin nêbîyayîşê tekrarê her jestî gêreno. Feqet nakokîyêka winasî est a, pêro jestî alalade yê. O, çîyê alaladeyî pê çîyêkê bêemsalî îfade keno. Qabîlîyetê ey yê çîyê ke girdîya ey dereceya bêpeynîye de ya bi çîyê ke qijîya (şenikîya) ey dereceya bêpeynîye de ya têkildarkerdişî ez tim muteessîr kerdo. Ez vana qey mi çîyo ke ey waşto ke vajo tim fehm kerdo.
BBC 2018 de, bi rayanê 209 rexnegiran ke ê 43 welatan ra yê, 100 fîlmê tewr başî ke ziwanê înan îngilîzkî ra teber yew ziwan o yê tarîxê sînema weçînayî. Bi goreyê xebera ke BBC Tirkî de ca girewta, rexnegiranê fîlman yê ke ê beşdarê ankete bîyê ra ameyo waştene ke 10 fîlmê sînemaya dinya ke tewr zaf ecibnenê (begem kenê) rêz bikerê. Fîlmê ke tewr zaf kewtê lîste, bi goreyê rêzbîyayîşî sey 100ê verênî ameyî listekerdiş. Rêza 52ê na lîste de fîlmê Au Hasard Balthazar, 1966 (Raşt Bêro Balthazar) yê Bresson’i ca girewto.
Fîlmografîya Robert Bresson’i
- 1943 Les Anges du Peche
Melekê Guneyan - 1945 Les dames du Bois de Boulogne
Cinîyê Daristanê Bologna - 1950 Le journal d’un curé de campagne
Rojnuşteyê Yew Papazê Herême - 1956 Un condamné à mort s’est échappé
Remayîşê Yew Mehkumê Dardêkerdişî - 1959 Pickpocket
Kîsebir - 1962 Le procés de Jeanne d’Arc
Mehkemekerdişê Jean d’Arce - 1966 Au hasard Balthazar
Raşt Bêro Balthazar - 1967 Mouchette
Mouchette - 1969 Une femme douce
Yew Cinîya Şîrine - 1971 Quatre nuits d’un rêveur
Çar Şewê Yew Xeyalperestî - 1974 Lancelot du Lac
Lancelotê Gole - 1977 Le diable probablement
Muxtemelen Şeytan o - 1983 L’Argent
Pere
ÇIMEYÎ
- Andre Bazin, Sinema Nedir?, Çeviren: İbrahim Şener, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1993
- Göstermenin Sorumluluğu, Derleyen: Artun Yeres, Donkişot Yayınları, İstanbul, 2004
- Güney Birtek, “Avrupa Sineması”, Doğu Batı: Düşünce Dergisi, Sayı: 72, İstanbul 2015, s. 129-152
- http://ankarasinemadernegi.org/directors/robert-bresson/
- https://altyazi.net/altyazi/bes-maddede-robert-bresson-v/
- https://ilerihaber.org/icerik/baslik-91168.html
- https://www.hayalperdesi.net/haber/yorum/2610-21-bressonun-sinematograf-uzerine-notlari.aspx
- Peneloppe Houston, Çağdaş Sinema, Çeviren: Dikmen Gürün, Kitapçılık Limited Ortaklığı Yayınları, İstanbul, 1966
*No nuşte, reya yewine hûmara 4. ya kovara EWROyî de weşanîya, mi seba kovara TEMAŞEyî o çim ver ra vîyarna û bi hewayêko qismî hîra kerd.
Arêkerdox û tirkî ra açarnayox: Mutlu Can