Qet şik çin o ke cuya merdimî de têkîlîya tewr muhîme têkilîya pîy û lajan a ke beno ke tewr zore zî ancîna na têkilîye bo. Exlebê na têkilîye de giranîya tesîrê pîyan zaf o. Eke ma tesîrê pîyan bi kilmîye akerê, eşkenê wina vajê: Pîyî, wazenê waştişê înanê ke ê nêeşkayê bîyarê ca, lajanê xo ser ro bîyarê ca û înan biciwîyê. Seke her laj çime pîyê xo de yew projeyo ke pî do ey plan bikero yan zî bi vatişêkê bînî laj sey yew melzemeyê hunerê destan o ke pî do vera-vera şekil bido ey. Lajî zî zafane gama ke resayî demê xortîye vera otorîteya ke înan ser o tesîs bîya yan zî yeno waştene ke bêro tesîskerdene vejîyenê. Meylê xo danê cuya winasîye ser ke bi aye bieşkê biresê waştîş û xeyalanê xo. Gama ke serebûtî ver bi nê her di cîhetan yê ke eksê yewbînan ê qewîmîyenê, bîwazîyo nêwazîyo zaf reyan pêkewtiş (têkewtiş) vejîyeno meydan. Bi goreyê teorîya psîkanalîzanê Freudî (Froydî) semedê tekane yê mucadeleyê pîy û lajan “kompleksê odîpus”o. Freud kitabê xo Totem û Tabu de behsê nê mucadeleyî keno û wina vano: Mucadeleyê laj û pîyan, bi îxtîrasanê binhişmendî aver şono. Yanî o vano ke bingehê mucadeleyê pîy û lajan yew pêkewtişê odîpalî ra awan beno. Zaf dîyar o ke no motîfo psîkolojîk edebîyatî ra hetanî sînema zaf waranê hunerî yê dinya rê bîyo babete yan zî mavajîme îlham dayo gelek berhemanê hunerîyan. Senî ke şima sernuşteyî ra zî fehm kerdo, ez zî wazena na hûmara Temaşeyî de çarçewaya sînema de babeta têkilîya pîy û lajan ser o vindera. Na mana de nuşteyê mi do bi hîrê fîlman sînorkerde bo. Helbet ke temaya înan de babeta têkilîya pîy û lajan ca gêna, la nimûneyê sînemaya îtalyanan bîyayîşê her hîrêmînan temamen tesadufî yo.
Kunye û Hîkayeya Fîlmê Dizdê Bîsîkletan
35mm/93”/Sîya-Sipî 1948/ Îtalya,
Nameyê xo yo orijinal: Ladri di Biciclette
Rejîsor: Vittorio De Sîca
Produktor: Dîana Ossana – James Schamus
Mûnite: Eraldo Da Roma
Senaryo: Cesare Zavattînî
Mudirê Dîmenan: Carlo Montuarî
Muzîk: Allesandro Cîcognînî
Welat: Îtalya
Ziwan: Îtalyankî
Kaybazî: Lamberto Maggîoran, Enzo Staîola, Lîanella Carell, Elena Altîerî, Gîulîo Chîarî
Vîttorîo Antonuccî, Gîno Saltamerenda
Xelatê ke Girewte: Fîlmo Tewr Baş yê BAFTA (1950), Xelata Fîlmo tewr başo bi Ziwanê Beyaxkî ya Dinyaya [Kureya] Zerrnêne (1950), Xelata Rûmetî ya Akademî (1950), Fîlmo Tewr Weşo Beyaxkî ya Bodîlî (1951)
Fîlm de hîkayeya bi nameyê Antonîo Rîccî yew mêrikê bêkar (bêgure) û lajê ey vajîyena. Antonîoyo ke bi aşman bêkar maneno, peynî de xo rê yew kar vîneno. Karê ey dêsanê bajarî ro zeliqnayîşê afîşan o û seba ney îhtîyacê ey bi yew bîsîklete bena. Netîceyê tayê zehmetîyan de na bîsîklete ci rê temîn bena. Antonîo roja bîne semedê karî amade yo û dest bi karê xo keno. La gama ke o karî ser o beno, dizdêk vejîyeno û bi fesale bîsîkleta ey tiraweno. Antonîo ke haya ey rewşe ra bena, verdano dizdî dima la heyf ke nêeşkeno pê bigîro. Şono gerreyê polîsan keno la ê zaf ehemîyet nêdanê na hedîse. Antonîo verê bi embazanê xo peycû zî lajê xo reyde kuçeyanê Roma ra bîsîkleta xo gêrêno. Axir bîsîkleta xo vîneno la nêeşkeno îspad bikero ke a bîsîkleta yê ey a. Êdî sebir û deyaxê ey nêmaneno û wazeno bi xo zî yew bîsîklete bitirawo. Keno ke bitirawo labelê senî je tiraweno dest de têpîşîyeno. Tayê bêro kuwenê zî seba xatirê lajê xo serbest veradîyeno. Pî û laj têmîyanê qelebalixî benê û agêrenê eynî cuya xo ya feqîre.
Dizdê Bîsîkletan: “Xo vîr ra meke bîsîklete çin ba kar zî çin o.”
Destpêkê fîlmî de ma halê Roma yê badê Şerê Dinya yê Dîyinî vînenê. A Roma ya ke ihtîşamê xo yê verênî ra çîyê nêmendo, şar tede bêhêvî û feqîrî mîyan de mucadaleyê cuye keno. Dima ra ma Antonîo yanî serkarakterê fîlmî yo ke o bi hêzaran romayijanê belengazan ra yew o, nas kenê. Bêkarîya derge ra dima Antonîo xo rê yew kar peyda keno û fîlm bi kar vînayîşê ey dest pêkeno. Çîyo ke hema sehneyê yewinî de bala merdimî anceno no yo: Kesê bêkarî hêvî kenê ke wezîfedarê dezgeyê karvînayîşî ra nameyanê xo bieşnawê. Fehm beno ke rewşa înan baş nîya. Antonîo kar dîyo ancax seba ke no kar yê ey bo şertêk esto; ganî yew bisîkleta ey estba. Çi heyf ke seba ke çîyê werdiş û şimitişî bihêrîno ey bîsîkleta xo sey rehîn daya. Nika zî seba ke karî temîn bikero îhtîyacê xo bi bîsîkleta xo esta. Helbet çîyo verêno ke yeno vîrê feqîran êno aqilê cinîya ey zî. A, taximê newresîme ke binê cilî de rafîşte yê, rotişê înan teklîfê Antonîoyî kena.
Seke tim vajîyeno şansê feqîran esto!! Yê Antonîo zî cîya nîyo. Hema roja yewine yê karî de, gama ke o keno ke yew afîşî bizeliqno dêsî ro, dizd bîsîkleta ey tiraweno. Herçiqas pey ra vazdo zî nêeşkeno bireso ci û dizd sixletîye mîyan de beno vîndî şono. Ma zî bi ey hêvî kenê ke wa o dizdî bivîno û a bextewerî winî cayo ke mendo ra dewam bikero la nafîle!. Antonîo şono polîsan rê muracat keno la karê înan yê gêrayîşê bîsîkleta yew feqîrî ra muhîmêrî estbenê. Naye ser o, lajê xo gêno xo het û xo dano ro kuçeyanê Roma ke bîsîkleta xo doz bikero…. Ez tîya de behsê mûniteyê serebûtan yê fîlmî rê nuqta ronena û çîyê ke muhtewa û peyplanê fîlmî ra vejîyenê vernî, wazena înan ser o vindera.
Dizdê Bîsîkletan tarîxê sînema de sey serberhemanê realîzmo newe yo îtalyanan ra yew hesibîyeno ke rejîsorê ey zî yewê sembolanê nê cereyanî Vittorîo De Sîca yo. Amancê rejîsoranê nê cereyanî perdeya sipîye rê neqilkerdişê mucadeleyê sinifa mîyanêne ya îtalyanan, teşqeleyê ekonomîkê Îtalya yê badê Şerê Dinya yê Dîyine, xizanîya ke netîceya nedîyarî ya, bêkarî, bêhêvîyî, mahvbîyayîşo exlaqî û hîsê bobelate bîyo. Fîlmê realîzmê neweyî, fîlmê ke temamen bi kaybazanê amatoranê ke tu tecrubeyê înano kaybazîye çin ê ancîyayê, sey yew refleksî yê vera Sînemaya Hollywoodî herinda studyoyan de kuçeyî tercîh bîyê, meseleyê rojaneyî yê merdimanê alâladeyan neqil bîyê û bi kilmîyê fîlmê ke tede hîsî planê vernî de yê û merdimî/e vanê yê. Sey yew nimûne Lamverto Maggîoranî yanî keso ke rolê pîyî (Antonîo) kay keno, cuya rastkêne de karkerêkê fabrîka yo. Ey seba ke fîlmî de kay bikero cayê karê xo ra di aşmî destûr girewto. Ancîna Enzo Stolîo ke heyat dano karaktere lajî yanî rolê Bruno Rîccî kay keno, yew domanê keyeyêkê feqîrî yo.
Sehneyê ke tede çarşefê pêserbîyayî ke ê vera pereyî hêrînîyayê asenê, yew domano ke reya tewr verêne restoranêkê başî de werd weno û pîyo ke verê çimanê lajê xo de kuwayene weno ênê vînayene sehneyanê efsanewîyan yê Dizdê Bîsîkletan ra yê. Herhal çîyê ke vernîya xovîrrabîyayîşê nê fîlmî gênê tewr zaf zî nê sehneyî bi xo yê. Yew detayo ke ma ganî babeta xo ra girêdaye behs bikerê zî no yo: Sehneyê fînalî de Antonîo (Pî) û Bruno (laj) zî sey giranîya filmî bi plananê nêzdîkîyan ênê musnayîş, Ma ke bi no qayde îfadeyanê rîyê înan vînenê, şîkîyayîşê xururê yew pîyî xorînîya ruhê xo de hîs kenîme. Na esna de Bruno zî destê ey pêgeno û bi no hewa destek dano pîyê xo yo ke bermeno. Axir çîyo ke eseranê hunerî nemerg keno dej û dramanê muteberan sey babete girewtişê înan o. Û demê ma de zî her roja ke ma dest bi aye kenê de kam zaneno çend dramê rastikênî yê pîy û lajan yê sey înan hêrikîyenê?
Kunye û Hîkayeya Fîlmê Pîy û Westayê Mi
35mm/113”/Rengin 1977/ Îtalya,
Nameyê xo yo orijinal: Padre Padrone
Rejîsor: Paolo Tavîanî – Vîttorîo Tavîanî
Produktor: Gîulîanî G. De Negrî
Mûnite: Roberto Perpîgnan
Senaryo: Paolo Tavîanî – Vîttorîo Tavîanî
Mudirê Dîmenan: Marîo Masînî
Muzîk: Egîsto Macchî
Ziwan: Îtalyankî
Kaybazî: Omero Antonuttî, Saverîo Marconî, Marcella Mîchelangelî, Fabrîzîo Forte, Nanni Morettî, Gavîno Ledda
Xelatê ke Girewte: Şaxanê cîya-cîya yê Festîvala Fîlman ya Berlînî ya Mîyanneteweyî (1977), Festîvala Fîlman ya Cannesî (1977), Xelatê David di Donatello (1978), Kurdeleyo Sêmên (1978) de
Babeta nê fîlmî hîkayeya rastikên yê Gavîno Leddayo şiwane yo sardunyayijî yo.[Sardunya yew girawa ke Îtalya ra girêdaye ya.] Gavîno Ledda, yew ziwannas o ke hetanî vîst serreyîya xo wendiş û nuştişê xo çin bîyo. Pîyê ey hema ke şeş serreyî beno ey wendegehî ra gêno. Sewbîna çareyê ey çin o, perwerde yew îmtîyazê tebaqaya dewlemendan o û Gavîno mecbur o ke bibo şiwane. Badê ke wendegehî ra êno girewtiş, domanî û xortîya ey pîyê xo reyde koyan de û bi çerenayîşê pesî/malî vîyareno. Gavîno hertim wazeno ke Sardunya ra biaqitîyo la pîyê ey seba ney destûrê nuştekî nêdano ey. No mîyan de pî dewaranê xo roşeno, wazeno kênaya xo bikero xizmetkare, lajanê xo zî bierşawo xebate. Pîyê ey dima ra wazeno ey qeydê ordî bikero û bi sayeyê ney yew meslekê ey estbo. Semedê nê hedefi Gavînoyî rê mamostatî keno, yew dîplomaya wendegehê verênî bi ey dano girewtiş û bi no şekil bi hewayo zerrîwazî ordî rê beşdarîya ey temîn keno. Gavîno badê çend serran ke o ordî de beno, dîplomaya lîse gêno û qerar dano ke şoro unîversîte. Wexto ke agêreno keye, pîyê ey ey ancîna keno şiwan, la Gavîno qerardar o ke girawa Sardunya ra peyser agêro Îtalya.
Pîy û Westayê Mi: ‘‘Dibistane kenê mecbur. Feqîrîye yew mecburîyet o ke her çîyî ra dot o.’’
Merkezê fîlmî de yew lajeko ke nameyê ey Gavîno yo ca gêno. Gavîno hetê pîyê xo ra wendegehî ra êno girewtene û ancîna bi zorê pîyê xo şiwantîye keno. Bi no hewa komelî ra îzolekerde beno pîl û hetanî leşkerîye nêeşkeno wendiş û nuştişî bimuso. Pî, muameleyo ke yew koleyî/e rê beno, bi o şekil lajê xo (Gavîno) rê muamele keno. Naye ra girêdaye têkilîya ey ya pîyê xo bi hîsanê heskerdiş û nefretî têmîyan a. Pîyê xo ra tim terseno û cuya bi no qayde rameno. Seba ke tebîet de û mîyanê/pesanê xo reyde yo rastîya tebîetî reyde rî rî maneno. Ancîna seba ke komelî ra dûrî maneno, şertanê tecrîdî ver wayîrê kesîyetêkê zeyîfî beno. Hîkayeya fîlmî de xususen bale ancîyena sertîya têkilîya mabênê pîy û lajî ser. Na sertîye xo sey elemento ke dewlemendîya dinyaya lajî (Gavîno) parçe parçe keno xo nîşan dana.
Çîyê ke ey kenê sert tradîsyon (edet û tore) ê. Pî, ney zano, la ney zî zaneno ke çîyo ke ey payan ser o tîk gêno zî reyna tradîsyon ê. Hêvî keno ke bieşko bi otorîteya tradîsyonelî lajê xo biresno. La çîyo ke sey erdlerzî zemînê na têkilîye terikneno, eksê pîyî de carîbîyayîşê waştişanê Gavînoyî yê. Helbet sey her lajî o zî pîyê xo ra hes keno, la hetê bînî ra nêwazeno binê hukmê ey de, binê sertî û xişmê ey de pîl bibo. Aye ra potansîyekê serewedaritişê Gavîno esto ke xora pêkewtişê her di karakteran bi no hewa xo eşkera keno. Merdim eşkeno hemberîkerdişê (reqabetê) her dîyinan sey pratîkêkê hemberîkerdişa ke mîyanê terefdaranê qaydeyan yê sabîtan yê tradîsyonan û yê roşnaya modernîte de bena bierjno. Esas mumkin o ke merdim vajo Tavîanî birayan bi nê fîlmê xo yê ke fokusê ey de têkilîya yew pîy û lajî esta, binê tespîtêkê komelkî xêze kerda. Xulasa û bi vatişêkê pêroyî fîlmê Pîy û Westayê Mi problemanê sey bêperwerdeyîya merdimanê hêreman yê teberê merkezî, problemê ziwanê dayîkê –Gavîno demo ke şono leşkerîye îtalyankî museno, hetanî ê demî tena ziwanê mehelî yê Sardinya ke o uca de ameyo dinya û bîyo pîl zano. Bêguman no xusus dramê domananê kurdan ano çimanê ma ver- sertî û xedarîya tradîsyonan, naskerdişê cinsîtîye –domanî ceribnayîşanê xo yê cinsîyan yê tewr verênan bi heywanan kenê- têkilîya famîlya de tek kesî dest de bîyayena otorite, domanî zî daxil her çîy û her kesî ra vernî de girewîyayîşê herre bi realîzmêko tuj neqil keno. Çarçewaya têkilîya yew pîy û lajî ra seke resmê zextî ke komelan ferdî/e ser o tetbîq kerdo xêze keno.
Kunye û Hîkayeya Fîlmê Cuye Weş a
35mm/116”/Rengin 1997/ Îtalya,
Nameyê xo yo orijinal: La Vita è Bella
Rejîsor: Roberto Benîgnî,
Produktorî: Elda Ferrî, John M. Davîs, Gîanluîgî Braschî ve Vîttorîo Cecchî Gorî, Marîo Cotone ve Agres Montre
Mûnite: Sîmona Paggî
Senaryo: Vîncenzo Ceramî, Roberto Benîgnî
Mudirê Dîmenan: Tonîno Dellî Collî
Mudirê Hunerî:
Muzîk: Nîcola Pîovanî
Ziwan: Îtalyankî
Kaybazî: Roberto Benîgnî, Gîorgîo Cantarînî, Nîcoletta Braschî, Gîustîno Durano, Horst Buchholz
Xelatê ke Girewte: Festîvalan û Organîzasyonanê cîya-cîyayan yê sey Xelatê Akademî (1999), Xelatê Bafta (1998), Xelatê David di Donatello (1998), Xelatê Césarî (1999), Xelatê Goya (2000), Screen Actors Guild Awards (1998), Xelatê Rexnegiran (1999), Xelata Yewîya Rexnegiranê Fîlman yê Kansas Cîty (1999), Festîvala Fîlman ya Cannesî (1998), Nastro d’argento (1998) Xelatê Satellîte (1999), Ciak d’oro (1998) de sey fîlmo tewr baş, rejîsoro tewr baş, kaybazo tewr baş, senaryoyo tewr baş ûêb. gelek şaxan de.
Ca û wext serrê 1930ê Îtalya yê. Guîdo (Roberto Benîgnî) yew yahudîyo îtalyan o ke wazeno otêla ke apê ey tede xebitîyena de bixebitîyo û plan keno ke yew kitabroş akero. O, merdimêko şên, henekçî û karizmatîk o. Dora (Nîcoletta Braschî) zî yew mamosta ya. Her di rojê tesadufen raştê yewbînan ênê. Guîdo, demê rastameyîşî ra tepîya aşiqê Dora beno. Herçiqas tayê zehmetîyan reyde rî bi rî bimanê zî peynî de resenê yewbînan û zêwecîyenê. Yew serrî dima înan rê yew laj; Gîsoue [Caşua] (Gîorgîo Cantarînî) beno. Hetanî ke Almanya Îtalya îşxal kena, Guîdo, cinîya ey Dora û lajê înan Caşua cuyêka bewtewere ramenê. Çi esto ke serra ke Caşua keweno panc serrîya xo, Şerê Dinya yo Dîyin vejîyeno. Verî Almanya pey ra zî Îtalya de kampê esîran abenê. Guîdo seba ke yew yahudî yo êno tewqîfkerdene. O û lajê xo pîya erşawîyenê kampêkê esîran.
Guîdo hetanî peynîya fîlmî, keno ke şerî, esîranê kampî û çîyê ke uca qewimîyenê, înan sey yew kayî nîşanê Caşuayî bido. Helbet sey heme kayan û musabeqayan peynîya nê kayî de zî do yew xelate bidîyo xaliban. Eke Caşua biaqil bibo, o do tanqa ke ey tim a waştêne bigîro. Fîlm de lajê xo dejanê rastkênan yê şerî ra pawitişê yew pîyî bi elementanê komedî û dramî vajîyeno.
Cuye Weş a: “Nameyê Nê Kayî Çi yo Bavo?”
Ma pêro zî zaf fîlmê şerî temaşe kerdê. Bi nê fîlman zaf şahidê rijîyayîşê gonî, dej û hesîrê çiman bîyê. La fîlmê Cuye Weş a yê Roberto Benîgnî nê heme fîlman mîyan de cayêko îstîsnaî gêno. Çunke badê temaşekerdişê ey ma fehm kerd ke bê ke temaşerkerdoxan bido bermayene, maruzê sehneyanê şîdetî û gonî biverdo, hetta eksê nînan ge-ge bido huyayene zî ancîyayîşê fîlmanê şerî mumkin o. Cuye Weş a eslê ci de fîlmê jenosîdê yahudîyan o, la eynî wext de yew komedîyo baş o ke bi îronîyanê zengînan yê vera nijadperestî, elementanê atmosferê sanikan û kayanê fantastîkan ameyo xemilnayene. Beno ke no semed ra yo dinya da fîlmo tewr namdar yê sînemaya îtalyanan o. Naye ra teber zî 3 Oscarî û da-çewres xelatî zî serkewtişê ey nîşanê ma danê.
Herçiqas fîlm hetê bêjî ra fîlmêkê şerî bibo zî kes eşkeno ey binê çend bêjan de kategorîze bikero. Cuye Weş a fîlmê xeyalan û heqîqetan o. Yew pîyo ke sey bi seyan esîran kampê nazîyan de ameyo esîrkerdene tede ca gêno la cîyayîya ey na ya: Lajê ey zî ey het de yo. Pî, şerî û muameleyê zaf xirabê ke kamp de esîran ro benê, temamê înan sey kayêk nîşanê lajê xo dano. Helbet laj zî perseno: Nameyê nê kayî çi yo bawo? No pî şerî sey çîyêkê normalî nîşanê lajê xo dano, wazeno bi no qayde tesîrê xirabî yê şerî tolere bikero û lajê xo bisevekno. Oxro ke eleqeyê heqîqetanê cuya kampî bi manzaraya ke o çime lajê xo rê teswîr keno çin a. Eksê alemê xeyalan uca merdimî transformeyê sabunan benê, odayanê gazî de kişîyenê. Cuye Weş a fîlmêko dramo giran o. Tedê rîyê raskênî yê şerî ra zaf çîyî asenê; merdimê ke xedarane ênê xebitnayîş, merdime ke bi vagonan kirişnîyenê, kal, cinî û camêrdî… Cuye Weş a yew fîlmê komedî yo. Merdim eşkeno sehneyanê komedî ra çend nimûneyan wina bido: Bi karakterê mufetîşî ver a wendekaran vejîyayîşê Guîdoyî, lajê xo rê açarnayîşê qiseykerdena zabîtê nazîyan yê Guîdoyî…. Ancîna Cuye Weş a fîlmêko protest o ke hedefê ey de redkerdişê ewnîyayîşê obînkerdişî (bi tirkî: ötekileştirme) esto. Eke ma sey detayêk tena cumle bidê bes o herhal. A cumleya ke Caşua tabelaya yew dukanî ra vîneno û manaya ci pîyê xo ra perseno: “Yahudîyî û Kutikî nêeşkenê dekewê.” Û peynîya peynî de Cuye Weş a yew fîlmê jenosîdî yo; jenosîde yahudîyan yo ke xora hîkayeya bingehêne ya fîlmî zî nê mûniteyî ser ro aver şona. Xulasa eke şima mîyan de kesê ke hema zî haya xo nê fîlmî ra çin a estê zîyan de yê, çunke Cuye Weş a fîlmanê tewr başan yê seserra vîyarteye (20.) ra yew o.