Tirkî ra Açarnayox: Mutlu CAN
Destpêk: Pêlo Newe Awan Beno
Vîyarte, virazîyayîşê nîkayî rê rasterast tesîr keno. Parçeyê tercîhan yan zî serebûtanê ke qewimîyenê, hemeyîye yanî nikayî teşkîl kenê. Hunero ke nêeşkeno cuye yan zî ferdan ra xoser estbo, bînê tesîrê serebûtan yê sey averşîyayîşanê tarîxî, komelkî, polîtîk, sosyo-kulturî û teknolojîkan de maneno. Sînemaya ke her war û serebûtê cuye aye ser o tesîrdar ê, aye de zî ronîyayîşê cereyanan de nê elemanî tesîr kenê. Sey her cereyanî, Cereyanê Pêlê Neweyî yo Fransizan zî netîceya nê elemanan de vejîyeno orte.
Bi destpêkerdişê Şerê Dinya yê Yewinî, cografyayanê ke tede şer bi hawayo aktîf ramîyêne de, sektorê sînema de problemê berardişî êno vînayene. Fransa hem bazarê sînemaya dinya de hem zî bazarê sînemaya xo vîndî kena. Qitaya Amerîka ke şer uca aktîf nêbî de, berardişê fîlman cayo ke mendo uca ra dewam keno û Sînemaya Amerîka bena hakimê bazarê dinya. Vera na rewşe meylê viraşteyanê Fransizan, terzê fîlmanê bi goreyê vatoxîya Hoolywoodî ser beno.
Produktoranê Fransîzan yê ke fîlmanê bi terzê Hollywoodî, bi estareyan û butçegirdan viraştene vera na rewşe sey yew çare dîyêne, xo bi xo xapenîyabîyî. Fîlmanê sey Claude Autant-Lara, Rene Clamentî ke ê bi xo rejîsorê viraşteyanê pîlan bîyî, temaşekerdoxanê fransizan ra eleqeyo bes nêdîyêne. Ser ro zî endustrîyê sînema yê fransizan bazarê zereyî de gonî vîndî kerdêne. Viraştoxanê ke hemverê na rewşe de nêwaştêne dest bierzê viraşteyanê vayan û bi no hawa bikewê binê rîskanê girdan, zafê reyan bi rejîsoranê ke înan fîlmê xo yê verênî antêne xebitîyayî û filmê butçeqijî antî. (Coşkun, 2017, s. 199-200)
Sayeyê nê meylî de seba rejîsoran, semedê antişê fîlmê kilmmetrajin yê tewr verênî mecburîyetê asîstanîya rejîsoranê bînan kerdene wedarîyeno. Destekê viraştişî ke faktoranê tewr muhîman yê berardişê filman ra yew o, mumkinbîyayîşê bi rehetî xo ciresnayîşê ey, îmkanê bi butçeyanê qijan xebitîyayene berardişî zêdnîyeno.
Yewna elemano ke prosesê awanbîyayîşê cereyanê Pêlê Neweyî yê Fransizan de tesîrê ey esto zî, aktîfê sîyasî yê. General de Gaulle ke serra 1958î de weçînîyeno, wezîrê hukmatê ey yê kulturî Andre Malraux seba ke sînemaya fransizan newe ra dest bi beradişi bikero xebatan keno.
Qebulbîyayîşê “Qanûne Ardimî yê Sînema” (Loile d’Aide,1959) ke amancê ey ronîyayîşê yew “Merkezê Sînema yê Neteweyî” (Centre National de la Cinematographie) û bi wasitayê nê dezgehî antişê fîlmanê neweyan bêro teşwîq kerdene beno, sayeyê ey de atmosfero ke bîyo ardimkarê awanbîyayîşê Pêlê Neweyî yê Fransizan ameyo temîn kerdene. Goreyê nê qanûnî, her tewir fîlmî rê qasê se ra 13ê butçeya ey destekê pereyan dayene ame qebul kerdene. Naye ra teber, ameyo plankerdene ke fîlmê ke butçeya înan yew sewîye ra zêde ya, badê nîşandîyayîşê senaryoyê înan û verê antişî, înan rê ardim bêro dayene. Na rewşe fîlmê ke Fransa de ancîyayê, hûmara înan kerde vêşî. (Coşkun, 2017, s. 200)
Sayeyê nê qanûnî de rejîsoranê Pêlê Neweyî ra Alaîn Resnaîs û Claude Chabrolî fîlmê xo yê verênî antî.
Awanbîyayîşê Pêlê Neweyî de faktoranê tewr tesîrdaran ra yew zî Sînemateko ke Henrî Langlosî o ronabî. Hengrî Langloso ke “pîyê manewî” yê “Pêlê Neweyî” û ronayoxê Sînematekê Fransizan bî û Cocteauyî ey ra vatêne “ejdarhayo ke xezînayanê ma sevekneno.” Keso ke seba ke estekîkê neweyî dîzayn bikerê rexnegiranê Cahiers du Cinema rê melzemeyan temîn kerdêne, o bî. (Monaco, 2006, s. 13). Langloîs, wextê Şerê Dinya yê Yewinî de bi arşîvê xo yê fîlman ke o bi zor û zehmetî seveknabî, serra 1936î de Sînematek akeno, bi paştgirîya Wezîrê Kulturî Andre Malrauxî seveknayîşê arşîvê xo yê fîlman domneno. Sînemateko ke Langloîsî ey ronayo, gelek meftunanê sînema ano têhet. Rejîsorê ke hîna dima bîyê avangardê cereyanê Pêlê Neweyî, tîya de kîşta sey fîlmanê Hîtchcock, Keaton, Welles yê sînemaya Amerîka de, yê Bergman, Kurosawa, Ozu û Vîscontî zî temaşe kenê. Peynîya fîlmanê ke temaşeyê înan kerdê de, bi taybetî zî binê tesîrê sînemaya Amerîka de manenê, xelethîsê rastîye ke înan fîlmanê xo de afirnayêne, ey ra dotêr xo rayîrê uslubê newe ra pêşkêşkerdişê rastîye yê Bazînî aver benê.
Kovara Le Chaiers du Cinèma ke hetê Andrè Bazînî ke awankerdişê Pêlê Neweyî de paştgirîya tewr muhîme ey daya û Jacques Doniol-Valcrozeyî ra 1951 de weşanîyaya, rejîsorê ke do bibê awangardê cereyanê Pêlê Neweyî, înan derûdorê xo de arê dana û înan rê îmkanê rexnegirîya fîlman kerdene temîn kena.
Na kovara ke destpêk de uslubê qelemkamera yê Alexandre Astrucî (camera-stylo; sey ziwanêkê xoserî sînemaya ke afirnayoxî/e a “nuşta”) îlham girewto, semedê Sînemaya Fransizan standardê neweyî tesbît kerdî û ve hurmetmusnayîşê xo rejîsoranê grûbêka verên a qija ke sey rejîsoranê sey John Ford, Alfred Hîtchcock, Howard Hawks, Orson Welles, Frîtz Lang, Nîcholas Ray, Bîlly Wîlder ve Luchîno Vîscontî ke bi pêroyê înan zî bi hawayo binakokî zereyê sîstemê studyoyî de xebitîyêne ra sînorkerde girewta.
Françoîs Truffauto ke rexnegîranê kovare ke teorîya qelemkamera ra mutesîr bîyê ra yew o, gama ke serra 1954î de bi nameyê “Meylêko Dîyarkerde Sînemaya Fransizan de” yew nuşteyê ey weşanîyeno îstîqametê tarîxî vurîyeno.
Nê nuşteyî de Truffaut, hêrişê rejîsoranê fîlman yê fransizan yê sey Jean Delannoy û Claude Autant-Lara û senaryonuştoxanê sey Jean Aurenche û Pîerre Bost û sîstemê înanê “fosîlbîyaye,” bandura senaryonuştoxan, mehrumîyetê xeyalkerdişan (imgelem), uslubê dîskurê teatralî yê sînemayî û aramîya madîye û serkewtebestîya tîcarîye kerd. Goreyê Truffautî uslubê adaptasyonê edebî yê demodeyî êdî fonksîyonel nêbîyî: Normal o ke Aurence û Bost bi xebitnayîşê muameleyanê dramatîkan yê standardan-birnayîşî-kilmkerdeyî, kêmîkerdeyî, kayo bihîre, agêrayîşê bi vîyarteyî yê westaneyî (flashbellek), şiroveyî ûsn. romanan senaryoyan ra zîyadeyêr transformeyê parçeyanê tîyatroyî kenê û bî no şekil adapte kenê. (Lanzoni, 2015, s. 223-224)
Na meqale ra pey Politique des Auteurs (Polîtîkaya Auteurî) pawenê. Goreyê na polîtîka, wayîrê tekane yê fîlmî rejîsor o û kaînatê fîlmî zî hîs û fikranê ey ra yanî kesitîya ey ra teşkîl beno.
Cîyayîya qetîye mabênê auteur û metteur en scene de xêze bena. Auteur bi hîsan û fikranê xo fîlmî “nuseno”, metteur en scene zî çîyê ke senaryonuştoxî nuştê neqlê sehneyî keno. Beno ke metteur en scene zaf biqabîlîyet bo, la çîyo ke o neqlê fîlmî keno tena westayîya ey û no derheq de qabîlîyetê ey o, kesitîya ey nîya. Auteur zî bi metodanê cîya-cîyayan yê sey biserûberkerdişê dîmenan yê mexsusê ey, hereketê kamera ûsn. rêça kesitîya xo dano ro fîlmî. Sey ferdêk dekeweno zereyê fîlmî û uslubê xo yo ke ey o afirnayo, sayeyê ey de beno auteur. (Büker, 2010, 277).
Rejîsorê Pêlê Neweyî yê sey Astrucî ke bi bawerîya sînema rê zîwanêko newe bidê qezenckerdiş vejîyayê rayîr, bi nê agêrayîşê estetîkî sînema de teknîkê vatoxî yê neweyî kenê xurt. “Sayeyê nê teknîkî ke Astrucî o xurt kerdo de rejîsorê Pêlê Neweyî, vejîyayê teberê vatoxîyan yê klîşeyan ke bîbî standardê sînema û înan bi no qayde pê modelê vatoxî yê neweyî sînema rê estetîko hîna modern dayo qezenckerdiş.” (Odabaş, 1994, s. 284).
Sînema de Rastîvînî ke bi tesîrê Rastîvînîya Şaîrkî/Şaîrane ya Fransizan û Rastîvînîya Newîya yê Îtalyanan tekrar vejîyaye, bi Andrè Bazînî û Fransaya serranê 1950î de newe ra êna munaqeşe kerdene. “Bazîn, sînema de teorîya rastvînî erzeno orte û vano ke sînema ancax hetanî nîsbeto ke nêzdîyê rastîye ba, eşkena biba huner. O wina fikirîyeno: Sînema semedê newe ra pêşkêşîya rastîye şaxo tewr munasîb yê hunerî yo.” (Coşkun, 2017, s. 202). Bingeyê fikranê Bazînî rastîvînîya objektîfe awan kena. Goreyê ey fîlmê belgekîyî, îfadeyê tewr safî yê rastîya nêxeripîyaye yo. Goreyê Bazînî ra ê wextan di halê ke sînema nêzdîyê rastîye kenê estê. O yewin bi goreyê vatişê Bazînî no yo: Orson Wellesî “sayeyê xorînîya warê lensî de rastîye rê timûtimîya eşnawîyaye newe ra daya qezenckerdene.
Metodê ke Rastîvînoxê Neweyî yê Îtalyanan semedê zehmetîyanê madîyan ra û uslubo ke tercîhanê xo ver şuxulnenê, pê nê metodan sînema nêzdîye rastîye kenê ke no zî ê diyinî îfade keno. Rejîsorê Pêlê Neweyî ke binê tesîrê dîskuranê Bazînî de manenê, Rastîvînîya Amerîkan û Îtalyanan ra eleqedar benê. Nê rejîsorê ke uslubê înan sînemaya rastîvînîye ya, tayê metodanê Rastîvînanê Neweyan yê Îtalyanan rê wayîr vejîyenê û înan aver benê. Bi nê metodan hem vera sînemaya bandurkare ya kehene helwêste nîşan danê hem zî kenê ke problemanê xo yê malîyan çareser bikerê.
Temsîlkarê tewr muhîmî yê rejîsoranê cereyanê Pêlê Neweye nê yê: Françoîs Truffaut, Jean-Luc Godard, Érîc Rohmer, Claude Chabrol, Jacques Rîvette, Agnès Varda, Alaîn Resnaîs. Nê rejîsorê ke wayîrîye ro teorîya auteurî kenê, sînemayanê xo yê ferdîyan afirnenê. Nê rejîsorî, fîlmanê xo de bi muhtewayêka uslubê ferdî û polîtîkî beran anê orte. Ma do na xebate de hetê uslub û muhtewa ra sînemaya modernîste ser o çi-çi tesîrê cereyanê Pêlê Neweyî bîyê, naye ser o munaqeşe bîkerê.
- Sînemaya Modernîste Ser o Tesîrê Cereyanê Pêlê Neweyî yê Hetê Muhtewa û Uslubkî ra
Badê şerî û bîyenanê bînan îhtîyacîya ferdan yew bi çîyê newîyî, xo sînema de zî musneno. Çunke tena çîyo newe û oyo ke herinda xo bido ê neweyî eşkeno înan bixelisno. Dejo ke vîyarte bîyo semedê ey, ma bi neweyî ke ancax nika do bieşko ey biafirno, bieşkê ameyoxî bixelisnê. Ganî ma vera tekaneya wextê verênî, bêhereketî û alaledeyîye bîvejîyê û neweyî biafirnê. Fransaya ê deman de rejîsorê ke înan kerdo ke ê neweyî bivejê meydan bi polîtîkaya xo ya auteurî ziwanê sînema xo yê ferdî awan kenê.
Neweyîyê tewr pîlî ke Pêlê Neweyî bi sinema dayê qezenkerdiş, înan ra yew zî na ya: Înan yew feraseto ke goreyê ey sînema yew ziwan nayo ro. Na mana de teknîkê qelemkamera (Le Caméra Stylo) ke o reya verêne hetê Alexandre Astrucî ra ameyo awankerdene, auteur (rejîsoro afirnayox) do bi ey bieşko kameraya xo sey qelema nuştoxêkî bi hawayo azadanê û elastîkî bixebitno. (Monaco, 2006, s. 12).
Seba rejîsoranê Pêlê Neweyî çîyo muhîm hîkaye nebiye, uslub bî. “… Ma eşkenê bivajê ke amancê serekeyî yê sînemaya vatoxîya klasîke, yew hîkaye vaten a, înşakerdişê yew awanî ya ke a muhtewa vejena vernî. Eksê naye sînemaya modernîste de zî çîyo ke muhîm o “çîyo ke êno vatene nîyo” senî êno vatene no yo. (Ersümer, 2013, s. 104). Rejîsorê Pêlê Neweyî gama ke kenê ke newîyanê uslubkîyan carî (hasil) bikerê, muhtewa erzenê planê peyî.
“Atilla Dorsay, newîyîyanê Pêlê Neweyî wina erjneno: “newîyîyê ke hîna zaf warê uslubî de yê, hetê esasî ra muhtewayêka pîle îhtîva nêkenê… Goreyê Dorsayî dewlemendîya babete û tema ke Pêlê Neweyî arda orte, do hendayo ke sînemaya dinya ser o tesîrêko zaf pîl bivirazo, awanî û hêzo ke erjanê humanîteran yê newîyan peyda bikero nêbîya.” Heyat, çîyê ke verê ser o nêameyê vindertiş, bi hetê înanê neweyan û balantoxan, sewîye û birişkîyan neqlê sînema bîye, la ê birişkî ancîna zî nêbîyê birişke tewr muhîmî yê heyatê merdiman. Sînema rê uslubê neweyî, rayîrê neweyî akerdê, la nêeşkayê rastîya merdimîye bi helwêstêka neweye newe bikerê.”
Fîlmê Pêlê Neweyî xo rê babetanê sey bi hawayo umûmî sancîyanê egzîstansîyalan yê ferdan, tenabîyayîşê înan, agêrayîşê înan yê azadîye, ferdan ser o tesîrê şeran babete gênê. Ma muhtewaya înan de bi hawayo pêroyî karakteranê ke kenê ke qaydeyanê komelkîyan ra xoser estbê vînenê. Pêserîya entelektuele ya karakteran esta, hunerî ra eleqedar benê. Tesadufê ke rastîye heyatî yê, muhtewaya Pêlê Neweyî de cayêko muhîm gênê. Fîlmê Godardî yê Le Méprisî (Nefret,1963) de Camîlle gama ke şona mêrdeyê xo zîyaret kena, netîceya yew tesadufî de Prokoschla Begî nas kena. Zaf ca dîyeno nê rastameyîşanê tesadufîyan û bîyenan çunke cuye bi xo rastameyîşan ra teşkîl bena.
Ê, babetanê alaladeyanê cuya rojaneyî sey belgekî-fîksîyon vejenê orte. La Pointe Courte (Cuyê Paralelî, 1955) yê Varda ke, sey fîlmê yewinî yê Cereyanî qebul beno de, ma hetêk ra hîkayeya çiftê ciwanan ke ê zewacê xo yê çend serraneyî muhakeme kenê temaşe kenê, hetê bînî ra zî benê şahidê mucadeleyê debare xo kerdiş û derdanê ey yê rojaneyan yê şarê nahîyeyêka qije ke masigirî keno.
Sînemaya vatoxîya klasîke, averşîyayîş û peynî ra yena pê. Sînemaya vatoxîya klasîke kaînatê fîlmî de verî karakterî dana şinasnayîş, yew problem vejena û peynîya bextewere pêşkêş kena. Kaînatê fîlmî ke bi hawayo xatêkî ser raşteserkî aver şono, rejîsorê Pêlê Neweyî ke ferasatê romanê neweyî û Egzîstansîyalîzmî ra mutesîr benê, ey deforme kenê, rêzkerdeyî dane têmîyan ro. No têmîyanek xuyê temaşekerdişê temaşekerdoxan ra gore teberkî yo. No teberkî, temaşekerdoxan ano pozîsyonêkê aktîfî ser. Fîlmê Resnaîsî yê L’Année dernière à Marienbad (Par Marienbad de, 1961) de têmîyanekîya ke wext, mekân, bi hemeyîya vîrî afirnîyaya, kaînatê fîlmî yê rasteserkî ke averşîyayîşê zemanî gore estbeno, çin kena. Eksê ci nê fîlman de yew peynî çin a, filmî bi hawayo ke peynî goreyê her temaşekerdoxî cîya ba (open-ended/ açık uçlu) ênê qedênayene.
Hemsencîya ke peynîya bextewere de resîyena ci, hertim bi goreyê qalibanê erjan û fikiranê banduran bena. Hetê komelkî ra fonsîyonê faydedaranê dezgeyan yê sey famîlya, dîn, perwerde dîyarde benê û ênê muqedeskerdiş. Peynîya bextewere, temaşekerdoxan rê pênasê bextewerîye kena. Pênasêkê îdeolojîkî kena la nê pênasî sey yew fikro ke her kes ey qebul keno pêşkêş kena. (Ersümer, 2013, s. 107).
Fîlmê Pêlê Neweyî temaşekerdoxan rê pênasê bextewerîyêka îdeokojîke nêkenê. Nê fîlmê ke peynîya înan de peynîyêka bextewerîya çin a, meruzê katarsîsî nêkenê. “Fîlmanê vatoxîya klasîke de, fîlm ke qedîya hişê temaşekerdoxan de persanê bêcewaban nêverdano. Melumato ke esto pêro dîyeno, ne persêko bêcewab, ne nuqtaya tarîye verdîyeno.” (Ersümer, 2013, s. 111). Nê fîlmanê ke peynîya înan ya bextewere çin a de bi peynîya (open-ended/ açık uçlu), temaşekerdox karaktero ke tey îdentîfîke beno, bi ey ney bi kesitîya xo daxilê filmî beno û muhakemekerdiş dest pêkeno. Fîlmê Pêlê Neweyî yê Fransizan ke ferasatê Romanê Neweyî ra mutesîr benê, vatişê transîtîfî kenê parçe. Her sehne semedê xo esto û bi têkilîya semed û netîce yewê bînî ra nêbestîyeno. Godard seba ke vatişê transîtîfî parçe bikero, ge-ge nuşteyayan îlawe keno. “Nînan ra tewr muhîm no yo ke, eşkeno engelê efsunê hîsî yê vatişî bibo û bi no qayde mudaxaleyê averşîyayîşê keno û pê nê şekilî zor dano temaşekerdoxî ke o reyna konsantre bibo. (Wollen, s. 14).
Meseleya tewr muhîme ya vatişanê rejîsoranê Pêlê Neweyî ke ê tesîrê Egzîstansîyalîzm û estetîke Bhrectî de mendê, alînasyon o. Alînasyonî bi uslub û teknîkî ke şuxulnenê kenê. Ma destpêkê fîlmê Vardayî yê Cléo De 5 à 7 (Cléo Pancî ra Heta Hewtî,1962) de planê nêzdîkî ra kartanê tarotî vînenîme, dîmen bireng o. Demêk ra pey karekterî ma rê sîya û sipî musneno. Cîyayîya belgekî û fîksîyonî bi dîzaynê rengan vejeno orte, no vîyartişo ke rengî ra tonî ser beno temaşekerdoxî alînasyonîze keno û ano ey vîr ke çîyo ke o temaşeyê ey keno yew fîlm o. Sînemaya vatoxîya klasîke de pêarde, birnayeyan ra êna pê. Sînemaya vatoxîya klasîke de ma qiseykerdişê di karakteran ser o vinderîme. Bi hawayo pêroyî karaktero ke qisey keno bi birnayişî mudaxale êno kerdene. Nê birnayîşî vernîya xeripîyayîşê motîvasyonê temaşekerdoxî ke karakterî ra îdentîfîke beno gênê, îdentîfîkasyon bin ê teknîkê pêardeyî dewam keno. Beşê verênê fîlmê Godardî yê Vivre Sa Vie (Cuya xo Ramitene: Fîlmêko Diwês Tabloyan ra Êno Pê,1962) de Nana, yew bar de mêrdeyê xo reyde cîyabîyayîşî ser o qisey kena. Ma karekteran na esna de tek bi tek planê peyî ra vînenê. Eyneyî ra eqîsê karekteran bîle zelal nîyo. Eksê sînemaya bandure ma dîyalogo ke teberê çarçewa de dewam kena rê şahidîye kenîme, karektero ke qisey keno, ey rê birnayîş tetbîq nêbeno, bi birnayîşane hîna tulûatan ma rê nê sehneyê cîyabîyayîşî dano. Ma bi karaktero ke rîyê ey nêvînenîme îdentîfîkê nêbenê.
Rejîsorê Pêlê Neweyî bi hawayo umûmî teknîkê jump cutî şuxulnenê. Teknîkê Jumpî demo ke wexto ke newe amebî dîzaynkerdiş semedo ke fîlman de îluzyon bivirazîyo ameyêne bikarardene, rejîsorê Pêlê Neweyî zî no hişmendane kenê. Françoîs Truffaut fîlmê xo Les Quatre Cents Coups (400 Derbî,1959) sehneyo ke karakterê Antoîne psîkologî reyde qisey keno, ê sehneyî de ma bikarardişê nê teknîkî vînenê. Perayîşê ke netîceya teknîkê Jumpî de benê, vernîya temaşekerdoxan gêno ke ê derbasê pozîsyonê pasîfî nêbê. Bi nê teknîkî ma vînenê ke temaşerdox alînasyonalîze beno. Fîlmê Varda Cléo De 5 à 7 (Cléo Pancî ra Heta Hewtî,1962) de karaktera ke cayê falbaze ra vejîyena bi hawayo ke nêrdîwanan ra ewnîyena êna war. No waroameyîş hîrê rey têdima –bi şeklêko do pê yew rîtîm bivirazîyo- ameyena pêarde û planî dîyeno. Temaşekerdox virazîyayîşê nê rîtîmî sey xeletîyêke fehm nêkeno, bi hişmendîya xo hayîdar beno ke o temaşeyê fîlmî keno.
Dîzayn û xebitnayîşanê vengan de nê tesîrî û bi nê tesîrî ma estena rastîvînîkerdişî vînenê. Fîlmê Truffautî Les Quatre Cents Coups (400 Derbî,1959) Antoîne, seba ke ardan bihêrino vejîyeno teber, beno şahidê di cinîyan ke ê derheqê mayaxorabîyayîşî de qisey kenê. A esna de rayîr ra yew wesayît viyareno û vengê nê vesayîtî ver qiseykerdişê nê cinîyan nêno hesnayene. Destpêkê fîlmê Chabrolî Le Beau Serge (Sergeyo Semt,1958) de otobuse vindena, karakter dano camî ro û venga cinîya kokima ke teberê otobuse de pawena dano. Kamera zereyê otobuse de ya û naye ra ma nêhesnenê ke cinîya kokima ke teberê otobuse de ya çi vana. Rejîsorê ke ferasete rastîvînî ardo meydan, temaşekerdoxî ke o musayeyê xebitnayîşê vengî yê Sînemaya Vatoxîya Klasîke yo, alunasyonalîze kenê. Bi hawayo intansîf xebitnîyayîşê warê teberê ekranî ke o stîlê Bressonî teşkîl keno, ma ey dîzaynê vengan de zî muşahede kenîme. Fîlmê Truffautî Les Quatre Cents Coups (400 Derbî,1959) Antoîne, vejîyeno teber ke çopî bierzo. Qatêkî de vengê radyoyî eşnaweno, qatê bînî de vengê yew dergûşî/e eşnaweno. Ma ne radyoyî vînenê ne zî dergûşî/e, rejîsor bi xebitnayîşê warê teberê ekranî newe ra pêşkêşîya rastîye afirneno.
Rejîsoranê Cereyanê Pêlê Neweyî herinda ke atmosferê studyoyî de mekananê viraşteyan awan bikerê, bi kameraya xo vejîyayî kuçeyan û antişê fîlmanê şenikbutçeyinan tercîh kerd. Rejîsorê ke uslubê mekanê heqîqîyî erêkenê, bi qaydeyo pêroyî fîlmanê xo de kuçeyanê Parîsî pêşkêş kenê. Cléo De 5 à 7 (Cléo Pancî ra Heta Hewtî,1962) yê Vardayî, Paris Nous Appartient (Parîs yê Ma yo,1961) yê Rîvetteyî, À bout de souffle (Eşiqê Serserîyî,1960) yê Godardî û Les Quatre Cents Coups (400 Derbî,1959) yê Truffautî kuçeyanê Parîsî de derbaz benê. Alaîn Resnaîs zî ma rê ferasetê xo yê mekânê heqîqîyî pêşkêşê ma keno la yê bînan ra cîya mekân; bi parçeyanê zeman û vîrî yewbînan kenê temam. Fîlmê Hiroshima Mon Amour (Waştîya mi Hiroşima,1959) de ma vînenê ke karekterî mekanî ser ro eşqê xo, rîjîyayîş û dejo ke ke şerî ê vetê orte pênas kenê.
Mekanê ke tebaqayê zemanê fîlmê Hîroshîma Waştîya Mi yê, pê parçeyanê leşanê karakteran û dîyaloganê rêçanê vîrê înan newe ra ênê şekildayîş. Neqilbîyayîşê mekânan û subjeyanê zereyê înan hem senî ke Bruno ser o vindeno (2018:62) yew strukturo arkîtektonîk îhtîva keno- ke no ganî atmosfere temsîlî de bêro erjnayîş. Hem zî rastmeyîşê di subjeyan, rastmeyîşê her di waştayan seke Deleuze zî (1997:116- 118) dîyar keno sey vîrê tarîxê merdimîye vejîyeno vernîya ma, ke eke nê eksenî ra bêro ewnîyayene ganî rehendê demkî yê fîlmî, sey lebata ciresayîşê bi mekananê temsîlîyanê estbîyayîşî bihesibîyo. Bi no qayde strukturê bitengijîyayîşî yê temsîlê mekânkî û mekânanê temsîlî ke her di zî hem hetê mekânkî hem zî demkî ra yewbînan ra wedarte yê; bi wasitayê yewbîyayîşê çîyê ferdî û kolektîfî zemanê (demê) fîlmî bi xo, tebaqayanê sey demanê vîyarte û nikayinî yê Hîroshîma û Neversî reyde ênê têhet; bi no şekil deme hîrayê fîlmî ra bi hawayo westayanê benê vila û xo carî (hasil) kenê. (Doğan, 2020, s. 450-451).
Mekân êdî bê rastîye, hîçîya şer, eşq û dejî yanî hîçîya estbîyayîşê ferdî ya.
Kaykerdox, sinemaya înan de yew amanc nîyo, yew wasita yo. Bi hawayo umûmî kaykerdoxîyî vindeta (sakîn) yê. Ma karakteranê ke ê ewnenê kamera ra qisey kenê şahid benê. Temaşekerdoxo alunasyonîze bîyaye, kaykerdoxî de temsîlê xo nêvîneno. Bê naye bi goreyê munasîbê teorîya auteurî rejîsor wayîrê fîlmî yo, kaykerdox tena parçeyêkê fîlmî yo. Rejîsorî kaykerdoxan ra wazenê ke karekterê ke ê afirnenê, teberê înan de xo ra zî parçeyêk îlaweyê fîlmî bikerê û nê rîyî ra îmkan danê ke ê spontane (îrtîcaleyan) bikerê. Starê (estareyê) ke sînemaya vatoxîya klasîke ya bandure de estbenê weçînayîşê keykerdoxan red kenê.
Kaykerdoxê starî, rîyê ke temaşekerdoxî aşînayê înan ê. Bi nê rîyanê şinasîyan temaşekerdox hîna bi lêze dekeweno kaînatê fîlmî û xo bi karakteri temsîlîze keno. Ê weçînayîşê keykerdoxan de bê kaykerdoxanê sînema û tîyatroyî yê amatoran embazan û nasanê xo weçînenê. Fîlmê Jacques Rîvetteyî Paris Nous Appartient (Paris yê Ma yo,1961) de ke ey tede ca dayo usluban û cîyayîyanê hunerî yê demê xo, ma sehneyêkê winasîyî vînenîme. Rejîsorê tîyatroyî Gerard, Annaya ke embazê ey reyde êna şinasneno û aye ra vano ke ti do eşkena bimana. Dima ci ra wazeno ke rolê yew karaktere biwano. Sehneyê ke tepîya ra ênê, înan de Anna na karektere kay kena.
Rejîsorê Pêlê Neweyî bi konsept û muhtewayê ke endîşeyanê egzîstansîyalîstîkan ê afirnayê,
roşnaya tebîîye û vengî, dekor û mekânê rastikênî, kaykerdoxîye amatorî, xebitnayîşê kamera bi hawayo bihereket û serserîyane, vatoxîya vengê teberî, teknîkê pêardeyî ke bi yewna qaydeyo ke nêmaneno şeklanê mutatan êno xebitnayîş, kadrajê ke estetîkê tonanê sîya û sipîyî înan awan kenê, yew serewedaritişo ke vera vatoxîya qalibbîyaye ya esta beno pêşkêş kenê. Pêlê Neweyî yê Fransizan sînemaya vera vatoxîya klasîke ya bandure yew serewedaritiş o. No serewedaritiş, yew kaos peyda keno û no kaoso ke peyda beno, muhtewaya, şekilê neweyî vejeno orte. Qalibê pêroyî yê ke yew fîlm senî êno antene dîyar kenê, parçe-parçebîyayîşê înan musneno ke kes nêeşkeno hunerî de qural û qaliban rono, ferd bi xo zî eşkeno xo estbikero. Pêlo Newe, rejîsorê ke badê deme ey ameyê dinya, înan ser o tesîr keno. Sey sînemaya Îngilîzan ya Azade, Hereketê Undergraundî yê Amerîka, Sînema Novo û Sînemaya Hîrêyine ke eynî dewrî de estbîyê, gelek cereyanan ser o tesir keno û awanbîyayîşê înan rê çimeyîye keno.
do dewam bikero