Theodoros Angelopoulos: Şaîro epîk yê Sînema, resamo melankolîk yê Sînema, nameyo efsanewî yê Sînemaya Yunanan
… Kam ey ra bi senî tebîrî qal keno wa bikero, îfadeyo ke bingeyê hemîne teşkîl keno no yo: Angelopoulos westayanê tewr muhîman yê Sînemaya Dinya ra yew o. Nê westayî ser o nuştene bi serran o ke aqilê mi de estbî, la mi vatêne hela key û atmosferêkê senînî mîyan de? Baş ke na xebata erjaya bîye wesîle û mi xo bi xo va tam wext û zemîn o ke ganî derheqê Angelopoulosî de bi kirmanckî zî binusîyo. Hetanî ke mi dest ra bero ez wazena nê rejîsorê girdî ke cayê ey dinyaya mi de zî zaf cîya yo, bi şima bida şinasnayene, sînemaya ey ser o çend çîyan vaja.
Rexnegirê sînema yo îsraîlij Dan Faînaru, nuşteyê pêşkêşî yê kitabê xo Theo Angelopoulosî ke, ey muhtewaya nê kitabî terraqanê ke rejîsorî reyde bîyê ra arê daya de wina vano: Tarîxê sînema de rejîsorê ke pênasê auteurî tewr zaf heq kenê, yewo ke înan mîyan de vernîye de ca gêno zî Angelopoulos o. Nasnameyê ey yê auteorî ser o baleantena Faînaru muhîm o. Çunke Angelopolous rasta zî temsîlkaranê tewr karakterîstîkan yê teorîyê sînemaya auteurî ra yew o.
Belê, bi nameyê xo yê kilmî Theo Angelopoulos 1935 de Atîna de yeno dinya. Bîyayîşê ey rastê demanê dîktatorî û şero ke dewamê ê serran de dest pêkeno yeno. Gama ke o maya xo ra beno, îdare de General Metaksas estbeno û senî ke yeno zanayîş serra 1940î de Artêşa Îtalyanan a ke binê emrê Mussolînî de ya, Yunanîstan îşxal kerda.
Şerê Yunanîstan yê Zereyî ke 4ê Kanûna 1944î de dest pêkerdo de, komunîstan şik kerdo ke pîyê Theo Angelopoulosî lîberal o û o tewqîf kerdo. Hem prosesê domanîye hem zî na rewşe rejîsorî ser o zaf tesîr kerdo, helbet sînemaya ey ser o zî. Ê serran de dest erzeno nuştişê şîîran, edebîyatî nas keno û game erzeno dinyaya edebîyatî. Bi giranî plananê sekansanê şîîrkîyan ra awanbîyayîşe fîlmanê xo ser o rolê edebîyatî sey mîmarî nîşan dano. Perwerdeyê Huqûqî ra dima Wendegehê Sînema yê Fransizan “IDHEC” de perwerde vîneno. Badê ke agêreno Yunanîstan, rojnameyê Allagî ke dima ra hetê Cuntaya leşkerî ra yeno girewtene de dest bi rexnegerîya sînema keno.
Fîlmografîya Angelopoulosî di termînan ra awan bena. Termîno verên, termîno hîna polîtîk o ke binê tesîrê Marx, Freud û Brechtî de yo. Fîlmê Raywanîya bi Kîtera ra dima termîno ke polîtîka ra dûrî keweno, fîlmanê hîssî û egzîstansîyalîstan yê ke tede konsantreyê kesî/e beno anceno, sey termîno dîyin name beno. Termînê dîyinî de temayê polîtîkî bi goreyê yê verênî hîna pey de manenê. La herçiqas şeklê îfadekerdişê înan cîya bibo zî merdim eşkeno reyna vajo ke xeta înan ya polîtîk esta.
Fîlmanê ey yê termînê verênî de qehramanî rasterast xo verê kamera çarnayeyî û bi hawayo ke xîtabê temaşekerdoxan bikê qisey kenê. No şeklê vatişî, fîlmanê termînê dîyînî yê Angelopoulosî de vurîyeno. Karakterî herinda ke rasterast kamera rê qisey bikê, vengê xo yê zereyî danê eşnawitene.
Fîlmanê rejîsorî de kulturanê Yunanê Entîk û Bîzansî ra, efsaneyan û mîtan ra rêçî ênê vînayene. Îlahîm ke Efsaneya Atreusî û Destanê Odysseîa ra. Nê mît û efsaneyî hertim nêbo zî gege bi xebitnayîşê sembolanê dîyayîşkîyan û sewîyeya formelkîyanê fîlman ra vêşêr bi teşkîlkerdişê sewîyeya înan ya vatişkîyan vejîyenê vernî. Angelopoulos herçiqas ke hîkayeyê kultur û tarîxê welatê xo vato zî eşkayo bireso unîversalîye.
“Mi ceribna ke mîtolojî berzîyan ra bigîra û bîyara verê linganê şarî”
Seke aseno nêheq zî nîyo. Pênaskerdişê ferdkî yê qehramananê fîlmanê ey û awanbîyayîşê têkilîyanê karakteran mîyan, bi hewayo ke bimanê qehramananê mîtosîyan û têkilîyanê înan awan bîyê. Bi vatişêkê bînî têkilîyê ferdkîyî îstînayê bingeyanê mîtolojîkan bîyê. Ancîna edebîyat; Estetîkê Breht û Tragedya, Resim û Heykel û helbet ke Muzîk warê hunerê bînî yê ke Angelopoulosî sînemaya xo bi înan dewlemend kerda. Helbet cayêko hende teng de detayanê pêrune ser o vindertene mumkin nîyo. La bê ke muzîkanê fîlmanê ey ra behs bibo vîyartene zî nêbeno. Angelopoulosî seba ke nêwaşto fîlmê xo bi rayîrê ey tonêko hîssî qezenc bikê, fîlmanê xo yê termînê yewinî de xebitnayîşê muzîkî red kerdo. La badê termînê yewinî, serranê 1980î ke êdî dest bi vatişê hîkayeyanê ferdkîyan kerdo ra tepîya, pêro fîlmanê xo de Elenî Karaîndrou reyde xebitîyayo û besteyê aye xebitnayê. Eke bi tek cumle bero îfadekerdiş; Melodîyanê aye fîlmê rejîsorî temam kerdê, Angelopoulos û Elenî bîye îdentîk (eynî.)
“O yew şaîr û mutefekkîr o. Rejîsorêko muhîm o, çunke ziwano ke ey xeliqnayo tena Yunanîstanî rê ney xîtabê heme dinya keno. La ey tim waşt ke Yunanîstan de bimano. Teklîfê ke ci rê teber ra ameyî red kerdî. Sadiqê raştî tarîxê xo mend û bi no hewa bî unîversal. Hewceyîya ma bi merdimanê winasîyan esta, çunke ê ma sewqê fikirîyayene û xeyal kerdene kenê” (Elenî Karaîndrou, 1997)
Mekano bingeyin yê sînemaya ey Yunanîstan o û fîlmê xo zafanê Vakurê Yunanîstanî de antê. O sînoran ra gêrayo (Arnawudîstan, Tirkîya, Bûlgarîstan) Serebûtê ke Balqanan de bîyê, nêzdî ra eleqedarê înan bîyo. Angelopoulos fîlmanê xo de ca dayo jenosîde BosnaHersekî, arnawûdanê qaçaxanê ke koç kerdê Yunanîstan û kurdanê multecîyan zî. Ey bê ca û welatîya nê merdiman û bêmanayîya sînoran neqlê perdeya sîpîye kerda. Taybetîyanê serekeyan yê fîlmanê ey ra yew zî eynî mekanî de vîyartişê zemanî yo. Angelopoulos na rewşe, zeman û mekanî yewkerdiş û mekanî vîyartişê zemanî rê sey tebdîlkerdox îzeh keno. “Zeman derbaz beno û rêçan verdano. Hereketan, fikran, îmkanan û cesaretê ma ser o…
Ez nêzana ez do bieşka hema çend fîlman bianca. Beno ke yew beno ke di beno ke hîna zaf… Aye ra gege hîs kena ke ganî ecele bika… Tersena ke çend çekuyê peyênî ke ez wazena vaja, do nêeşka înan zî vaja.”
“Hewceyîya dinya bi sînema her wextî ra zêdeyêr a. Na dinyaya ke poyayena û ma tede ciwîyenê de, beno ke formê xoverdayîşî yo tewr peyên o sînema.”
Zemanê vîndîbîyayî, xatirayî, canêameyîşê xeyalanê wextanê verênan mefhumê bînê ke temamê fîlmografîya ey de ca gênê yê. Zeman eynî mekanî de tena nêvîyareno gege cemidîyeno zî. Eslê xo de merdim ke vajo qehramanê ey ewroyî demanê vîyarteyan mîyan de ciwîyenê hîç xelet nêbeno. No, hesreta deme vîyarteyî antişê rejîsorî nîşan dano.
“Seke ez hertim vana û winî bawer kena: Vîyarte tu rey vî-yarte nîyo, nika yo”
Yew terraqa ke serra 2003yî de Festîvala Fîlman ya Selanîkî ya 44. de ameya kerdene de wina vato Angelopoulosî. Eynî qiseyk-erdişê xo de seba ke fîlmanê xo de tekrarkerdişê eynî sehneyan de cagirewtena subjeyanê deme vîyarte û nikayinî îzeh bîkero, bale anta game bi game awanbîyaye-na xafiza ser. Semedê ey zeman ameyêne manaya zemanê derunî (içsel) û vîyarte nika bî.
Motîfê ke fîlmanê Angelopou-losî de tekrar kenê tena nê nîyê. Fîlmanê ey de mekanê sembolîkî zî hertim xebitnîyayê. Benzînx-aneyî, îstasyonê trêne, salonê pawitîşî, bale ancenê demdemî (muweqetîye) û bêaîdîtîyetî ser. Yeno zanayene ke Angelopoulosî seba fîlm antişî zafane rojê vara-ninî (şilîyinî), vewrin û mijinî tercîh kerdê. Tek fîlmê ey o ke ey roja tîjine de anto Rojê 36î yê.
Yeno vînayene ke rejîsorî nameyanê karakteran de derûdor-meyê xo yê nêzdî ra îlham girewto. Nameyê pîyê ey Spyros, yê may û eynî wext de kênaya ey Katerîna, nameyê kênayanê ey yê bînan Anna û Elenî û nameyê waya ey Voula nameyê ke ey panayê karakteranê fîlmanê xo ra. Bê nameyanê Elenî û Spyrosî ke rejîsorî tewr zaf ê xebitnayê, nameyo ke merdim tewr zaf rastê ey yeno Aleksdander o û eslê xo de yeno zanayene no name Angelopoulosî temsîl keno. Karakter û mekanê fîlman cîya bibê zî te-maya înan yo hempar raywanî ya. Karakterê rejîsorî tim raywanîye kenê la çîyo ke bi no hewa yeno waştiş ke bivajîyo “rayîr ra bîyayîş/ şîyayîşî” vêşêr raywanîya derunî (îçsel) ya înan a ke peynîya xo nêna.
“Peynîya mi ancîna destpêkê min o.”
Raywanîya ey nêmcet mende, vateyê ey zî. Senî ke vatbî gama ke fîlm antêne merd. 24ê çeleya 2012yî de otorayîrê Pîre û Drapet-sona (Yunanîstan) de demê antişê fîlmê ey yê neweyî (Deryayo Bîn) de yew motosîklet da piro. Herçiqas dest de neqlê nêweşx-aneyî bî zî heyf ke Angelopolus na qezaya trajîke ra nêxelisîya û merd. Vateyo peyên yê yew şaîrê dinya ke cayê ey Angelopoulosî het de zî cîya bîyo, bibo;
“Çîyo ke ma ey ra vanê dest-pêk, zafane qedîyayîş o.
Qedênayene destpêkerdiş kerdene yo
Cayo ke ma dêstpêkerdo, uca de yo qedîyayîş…”
S. Elîot